مبانی نظری وپیشینه تحقیق سبک های فرزند پروری

سبک های فرزند پروری

روانشناسان همواره علاقه مند بوده اند که چگونگی تأثیر روش های تربیتی والدین را بر رشد قابلیت های اجتماعی کودکان مطالعه و بررسی نمایند. یکی از مهمترین مباحثی که در این حوزه مطرح است، فرزند پروری نامیده می شود. فرزند پروری فعالیت پیچیده ای شامل روش ها و رفتارهای ویژه ای است که مجزا یا در تعامل با یکدیگر بر رشد کودک تأثیر می گذارند. در واقع پایه و اساس شیوه فرزند پروری مبین تلاش های والدین برای کنترل و اجتماعی کردن کودکانشان است (بامریند، ۱۹۹۱).

همه والدین از این که کودکانشان چگونه باید باشند یا چه آگاهی داشته باشند، کدام ارزش های اخلاقی و معیارهای رفتاری را باید در فرایند رشد بیاموزند، آشکارا یا تلویحاً تصوری آرمانی دارند. والدین برای سوق دادن فرزندان خود به سوی این اهداف، راهبردهای بسیاری را می آزمایند، فرزندان را تنبیه یا تقویت می کنند، خودشان را سرمشق قرار می دهند.، اعتقادات و انتظارات خود را توضیح می دهند و یا سعی می کنند همسالان و دوستانی برای فرزند خود برگزینند که با این ارزش ها و اهداف همبستگی داشته باشد (ماسن و همکاران؛ ترجمه یاسایی، ۱۳۸۲).

بنابراین هر خانواده شیوه خاصی در تربیت فردی و اجتماعی فرزندان خویش به کار می گیرد. این شیوه ها که شیوه های فرزندپروری نامیده می شود متأثر از عوامل مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و . . . است. شیوه های فرزندپروری به عنوان مجموعه یا منظومه ای از رفتارها که تعاملات والد- کودک را در طول دامنه ی گسترده ای از موقعیت ها توصیف می کند، تعریف شده است که این شیوه ها یک جو تعاملی تأثیرگذار را به وجود می آورد (دارلینگ و استنبرگ^[۱]، ۱۹۹۳).

سبک های تربیتی متفاوت، پیامدهای مختلفی برای فرزندان دارد. روانشناسان اجتماعی و جامعه شناسان، متوجه شدند که شیوه های فرزند پروری، بر ساختارهای رشد ذهنی و عقلی کودک، پیشرفت تحصیلی و بسیاری از جنبه های روانشناختی از جمله: سازگاری اجتماعی، مشکلات رفتاری نوجوانی مانند پرخاشگری، روی آوردن به مواد مخدر و الکل، خود ارزشی مثبت و احساس خود اعتمادی و احساس موفقیت در کارها، تأثیر فراوانی دارند (بلانتین، ۲۰۰۱).

بامریند روش های فرزند پروری را بر اساس تفاوت های آن در کنترل فرزندان متمایز کرده است. تحقیقات معاصر در شیوه های فرزند پروری، از مطالعات بامریند روی کودکان و خانواده های آنان نشأت گرفته است. استنباط بامریند از شیوه های فرزند پروری بر روی یک رویکرد شیب شناسی بنا شده است. که بر روی ترکیب فرزند پروری متفاوت، متمرکز است. تفاوت در ترکیب عناصر فرزند پروری (مانند گرم بودن، درگیر بودن، درخواست های بالغانه، نظارت و سرپرستی) تغییراتی در چگونگی پاسخ های کودک به تأثیر والدین ایجاد می کند (دارلینگ و استنبرگ، ۱۹۹۳).

اگرچه ممکن است والدین در چگونگی کنترل و اجتماعی کردن فرزندان خود با یکدیگر متفاوت باشند، ولی به نظر می رسد که همه والدین در تعلیم و تربیت و نظارت بر فرزندان نقش اولیه را بر عهده دارند (مک کوبی و مارتین، ۱۹۸۳؛ به نقل از ماسن و همکاران؛ ترجمه یاسایی، ۱۳۸۲).

روش های متفاوتی برای فرزند پروری مطرح شده است که در این رابطه ابتدا به مدل شیفر و سپس به مدل مک کوبی و مارتین پرداخته می شود.

ابعاد فرزند پروری از دیدگاه شیفر (۱۹۶۵)

شیفر (۱۹۶۵) در مطالعات اولیه خود در مورد تحلیل عوامل رفتارهای والدین به دو بعد رسید: بعد گرمی روابط در مقابل سردی و بعد کنترل در مقابل آزادی.

بعد گرمی مربوط می شود به والدینی که اغلب به فرزندان خود لبخند می زنند، به آنها پاداش می دهند و آنها را تشویق می کنند و عاطفه زیادی از خود نشان می دهند. هرچند که ممکن است از آنها به دلیل رفتارهای ناشایست، انتقاد نمایند (شیفر و سلیگمن، ۱۹۵۱؛ به نقل از علی مدد، ۱۳۸۸).

بعد سردی مربوط می شود به والدینی که به میزان زیادی از فرزندان خود انتقاد می کنند. آنها به تنبیه و تحقیر فرزندانشان می پردازند و یا این که آنها را نادیده می گیرند. به ندرت اتفاق می افتد که به فرزندان خود القا کنند که آنها دوست داشتنی و با ارزش هستند (همان منبع).

کنترل در برابر آزادی

والدین سختگیر قواعد بسیاری را به کودکان خود تحمیل می کنند. مایلند از نزدیک کودکان خود را نظاره کنند و معیارهای قاطعی برای رفتار دارند که از فرزندان انتظار عملی کردن آنها را دارند. ولی لزوماً آنها را تنبیه نمی کنند. در حقیقت والدین سختگیر فرزندانی دارند که معمولاً خود را با قواعد سازگار می کنند و چندان نیازی به تنبیه ندارند. البته نوع قواعد و محدودیت هایی که والدین تحمیل می کنند بستگی به سن فرزندانشان دارند. در سال های پیش از مدرسه در مورد سر و صدا، پاکیزگی، بازی با اسباب بازی، اطاعت، رفتار پرخاشگرانه، نحوه لباس پوشیدن و . . . قواعدی تعیین می کنند. والدین سختگیر از فرزند خود توقع رفتار عاقلانه، عملکرد خوب در مدرسه، درست غذا خوردن و تمیزی را دارند (بامریند، ۱۹۷۳؛ ماتینز، ۱۹۷۵؛ به نقل از ماسن و همکاران؛ ترجمه یاسایی، ۱۳۸۲).

در وضعیت افراطی دیگر والدین سهل گیر هستند. این گونه والدین به طور کلی قواعد کمی دارند و از فرزندان خود توقع چندانی ندارند، آنان چندان توجهی به آموزش فرزند خود ندارند. چندان متوقع نیستند که فرزندانشان عاقلانه رفتار کنند، فرزندانشان را از آسیب رساندن به اسباب خانه یا سایر اشیاء منع نمی کنندو اهمیتی به پاکیزگی یا اطاعت نمی دهند (همان منبع).

شیفر (۱۹۶۵) با ترکیب ابعاد گرمی روابط در مقابل سردی (پذیرش/ طرد) و کنترل در مقابل آزادی (سهل گیر/ سخت گیر) والدین را به ۴ دسته کلی تقسیم کرد:

۱- والدین گرم و آزاد گذارنده

۲- والدین گرم و کنترل کننده

۳- والدین سرد و آزاد گذارنده

۴- والدین سرد و کنترل کننده

والدین گرم و کنترل کننده

این گروه از والدین، به کودکان خود محبت ابراز کرده و به آنها آزادی می دهند. والدین تلاش می کنند که احساس امنیت خاطر فرزندان را حفظ کرده و پاسخ های مطلوب به آنها بدهند. کودکان این گروه، خصوصاً تمایل به تسلط بر محیط و گرایش به رفتارهای نوع دوستانه نسبت به همسالان داشته و دارای احساس استقلال و اعتماد به نفس هستند (بالانتین^[۲]، ۲۰۰۱). والدین گرم و کنترل کننده هم به فرزندان محبت می کنند و هم محدودیت کننده هستند، اما محدودیت های اعمال شده از سوی این والدین، با منطق و استدلال برای فرزندان می باشد. آنان قوانین را برای فرزندان توضیح داده و نسبت به تغییر و تحولات احتیاجات آنان پاسخگو هستند (انونی مس^[۳] ، ۱۹۹۵).

والدین گرم و آزاد گذارنده

این والدین نسبت به فرزندان خود به محبت های افراطی روی آورده و مدام آنها را مورد امر و نهی قرار می دهند که این امر مانع یادگیری های اکتشافی و کنجکاوی فرزندان آنها می گردد. این کودکان تلاش می کنند بر همسالان خود مسلط شوند و عموماً حالتی از خصومت توأم با پرخاشگری دارند. این والدین در مقابل فرزندان، پاسخگو، گرم، پذیرا و فرزند محورند ولی کنترل و نظارت چندانی بر کارها و رفتار فرزندان خود ندارند. از این رو تقاضا و تکالیف و برنامه ای برای فرزندان وضع نمی کنند (بالانتین، ۲۰۰۱).

والدین سرد و کنترل کننده

رفتارهای این گروه از والدین، با سخت گیری، نه تنبیه و محدودیت های شدیدی همراه است که این امر موجب احساس خصومت در بچه ها می شود. امیال سرکوب کننده کودکان، باعث گوشه گیری عدم اعتماد به نفس و احساس خجالت در آنها می گردد. این کودکان عموماً عصبی، افسرده و مضطرب هستند. این گروه از والدین معتقدند که می باید دائماً به اعمال قدرت بر فرزندان خود بپردازند، زیرا این احتمال وجود دارد که بچه ها به آسانی در معرض خطر قرار می گیرند و فاسد شوند. این والدین عموماً نسبت به فرزندان، سخت گیری کنترل بالا و قوانین زیادی اعمال می کنند و تمایل به تنبیه بدنی و انواع دیگر تنبیه دارند. (انونی مس، ۱۹۹۵).

این والدین اعتماد کمی نسبت به فرزندان خود دارند. خواسته ها و توقعات زیادی از فرزندان خود دارند و شیوه تعاملشان، بزرگسال محوری می باشد. آنان به خاطر ترس از عدم کنترل بچه ها، از ارتباط وسیع فرزندان، خودداری می کنند (بالانتین، ۲۰۰۱).

والدین سرد و آزاد گذارنده

فرزندان این گروه از والدین، به علت فقدان محبت و از طرف دیگر آزادی با قید و شرط، کودکانی خالی از احساس و عاطفه هستند که این ویژگی باعث رفتارهای پرخاشگرانه شدیدی از سوی کودکان می شود. پیامدهای این سبک تربیتی می تواند منجر به بزهکاری و رفتارهای جامعه ستیز گردد. این والدین نه نسبت به فرزندان پاسخگو هستند و نه تقاضایی از فرزندان دارند. آنان نه از فرزندان حمایت می کنند و نه خود ادراکی مثبت و نه خود تنظیمی آنان را تشویق می کنند و غالباً از خود نظارتی و خود رهبری رفتار کودکان، بی اطلاعند. در واقع این والدین، به عنوان والدین بی توجه معروفند (همان منبع).

الگوهای فرزند پروری مک کوبی و مارتین

مک کوبی و مارتین (۱۹۸۳، به نقل از سلیگمن، ۱۹۹۹) با ترکیب دو بعد فرزند پروری پذیرش/ پاسخگویی و مطالبه کنندگی/ کنترل کنندگی چهار الگوی فرزند پروری را آن گونه که در شکل شماره ۱ نشان داده شده است ارائه کرده است که از پر کاربردترین الگوها در زمینه بررسی شیوه های فرزند پروری می باشد.

سبک های فرزند پروری مک کوبی و مارتین واجد دو مؤلفه اساسی است:

۱- پاسخ دهی (صمیمیت و اطمینان بخشی) که به میزان تلاش والدین برای رشد ابراز وجود و استقلال در کودکان به حمایت و اطمینان بخشی به کودکان و توجه به نیازهای آنان اشاره دارد.

۲- مطالبه کنندگی (کنترل رفتاری) که به تلاش والدین برای یکپارچگی خانواده و جذب فرزندان در خانواده از طریق داشتن تقاضاهای متناسب با توانایی های فرزندان، نظارت بر آنان و منع مقررات اشاره دارد (مک کوبی و مارتین، ۱۹۸۳)……………………….

……………………………

………………………….