مبانی وپیشینه نظری پژوهش گردشگری وعوامل موثر در پویای اقتصادی وتوسعه پایدار

مبانی نظری پژوهش

گردشگری                                                                                                         

یکی از عوامل مهم و مؤثر در پویایی اقتصاد و توسعه پایدار هر کشور، گردشگری می­باشد. بررسی تاریخ سفر از سده­های گذشته مؤید آن است که انسان­ها به انگیزه­های گوناگون همچون تجارت، آموزش، زیارت و انجام امور مذهبی، ماجراجویی و نیز انجام وظایف سیاسی به سفر       می­پرداخته­اند(صدر ممتاز و آقارحیمی،۱۳۸۹ ،۵۱۷). رشد شتابان گردشگری در جهان و منافع حاصل از آن، توجه ویژه دولت­ها و برنامه­ریزان را موجب گردیده و شکل گیری شیوه­های جدید        سیاست گذاری در این زمینه را به دنبال داشته­است. کشورهای پیشرفته دنیا پیش از دیگر کشورها به اهمیت گردشگری پی برده و برنامه ریزی­های گسترده­ای برای رشد همه جانبه آن انجام داده­اند. گردشگری می­تواند در بسیاری از کشورهای در حال توسعه که منابع اقتصادی چندانی ندارند، به   مهم­ترین منبع اقتصادی این کشورها تبدیل گردد. به همین سبب اکثر کشورهای در حال توسعه، در زمینه توسعه گردشگری، برنامه­ریزی­های مختلفی را شروع کرده­اند. گردشگری از ابعاد مختلف،     می­تواند آثار مثبت و منفی متعددی به دنبال داشته باشد؛ از جمله آثار مثبت آن می­توان به ایجاد اشتغال، افزایش فرصت­های سرمایه­گذاری، بهبود کیفیت زندگی، رشد فرهنگی، تقویت ارزش­ها و سنن محلی، توسعه زیرساخت­ها، حفاظت از سایت­های تاریخی و اکولوژیکی، توسعه مهارت­های برنامه­ریزی و نظایر آن اشاره نمود. در کنار آثار یاد شده، گردشگری اگر به خوبی مدیریت و کنترل نشود، می­تواند آثار منفی زیادی به همراه داشته باشد که از آن جمله می­توان از انواع آلودگی­ها، تهدید فرهنگ محلی، صدمات وارده بر محیط زیست، گسترش بیماری­ها، شلوغی و مصرف گرایی اشاره نمود(اسماعیل زاده و همکاران، ۱۳۹۰ ،۱۲۰). واژه توریسم^[۱](گردشگر)، نخستین بار در سال ۱۸۱۱ در مجله­ای به نام اسپورتینگ آمده­است. از دهه ۱۹۷۰ مطالعات مربوط به صنعت توریسم به مفهوم امروزی خود جایگاه خاصی در میان سایر علوم دانشگاهی به وجود آورده­است و امروزه توریسم یکی از امیدبخش­ترین فعالیت­هایی است که از آن به عنوان گذرگاه توسعه یاد می­شود. گردشگری یکی از رشد یافته­ترین صنایع نیمه دوم قرن بیستم بود و اغلب به عنوان کلید یا رمز رشد اقتصادی، چه در کشورهای توسعه یافته و چه کشورهای در حال توسعه به کار رفت(ضرابی و پریخانی،۱۳۸۹، ۳۸). با توجه به اهمیت صنعت گردشگری، علاوه بر عوامل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، عوامل محیط طبیعی نیز نقش مهمی را در توسعه گردشگری و همچنین جذب گردشگر ایفا می­کنند(رنجبر و همکاران، ۱۳۸۹، ۸۰). گردشگری از مهم­ترین فعالیت­های انسان معاصر است که همراه با به وجود آوردن تغییراتی شگرف در سیمای زمین، اوضاع سیاسی و اقتصادی و فرهنگی، منش و روش زندگی انسان­ها را دگرگون می­سازد. به استناد تعاریف سازمان جهانی جهانگردی، پیش­نیاز توسعه پایدار گردشگری، تلفیق و هماهنگی اهداف اقتصادی و زیست محیطی و نیز اجتماعی و فرهنگی است. این امر متضمن تأمین منافع درازمدت جامعه میزبان، گردشگران مهمان و حفاظت از منابع طبیعی و میراث فرهنگی است(کرمی دهکردی و کلانتری،۱۳۹۰ ، ۲). گوسلینگ  و همکاران (۲۰۰۵) بهرحال، به طور کلی گردشگری به عنوان یک صنعت بسیار مصرفی با سهم قابل توجهی از مقصد عامل در مقادیر مطلوب کمتر بهره وری سازگار با محیط زیست نسبت به متوسط جهانی مشاهده می شود(کان و هونگ بینگ ،۲۰۱۱ ،۱۹۷۴). مولیس  (۱۹۹۸)، جینوس و انور  (۲۰۰۰) و ریچی و جیو  (۱۹۸۷) رویدادهای مهم و جشنواره ها در حال حاضر به طور گسترده ای با درخواست تجدیدنظر گردشگر در استراتژی های بازاریابی برجسته از ملیت های مختلف هستند( استوکز ، ۲۰۰۶ ، ۶۸۳).  چوی  و همکاران (۱۹۹۹) و اسنپنجر  و همکاران (۲۰۰۳) خرید یکی از فراگیرترین فعالیت های درگیراوقات فراغت توسط گردشگران است(یوکسل ،۲۰۰۷، ۵۸).گردشگری عبارت است از گذران اختیاری مدتی از اوقات فراغت خویش در مکانی غیر از محل سکونت دائمی به قصد التذاذهای گردشگری. گردشگری فعالیتی چند منظوره است که در مکانی خارج از محیط عادی گردشگر انجام می­گیرد و مسافرت گردشگر بیش از یک سال طول نمی­کشد و هدف تفریح، تجارت و یا فعالیت­های دیگر است(سازمان جهانی گردشگری، ۱۹۹۷). بررسی­ها حاکی از آن است که گسترش دامنه مطالعه تأثیرات و پیامدهای گردشگری به دهه ۱۹۶۰ باز می­گردد که تأکید آن بر رشد اقتصادی به عنوان شاخص توسعه ملی بود، و براساس تولید ناخالص ملی و نرخ اشتغال و همچنین ضریب تکاثر اندازه گیری می­شد. در دهه ۱۹۷۰، تأثیرات گردشگری بر موضوعات و مسائل اجتماعی و فرهنگی گسترش یافت و در ادامه، با شکل گیری و بروز برخی از مشکلات همچون تبعات محیطی گردشگری، به نگرانی و دغدغه اصلی محققان گردشگری در دهه ۱۹۸۰ بدل گردید؛ و بدین ترتیب حرکت از تحلیل آثار رشد اقتصادی به آثار اجتماعی و اکولوژیکی تغییر یافت. این تغییر رهیافت در دهه ۱۹۹۰ با تحلیل تأثیرات پیشین گردشگری ادغام گردید و نوع گردشگری نیز مدنظر قرار گرفت، به طوری که حرکت از گردشگری انبوه به گردشگری پایدار در اشکال اکوتوریسم، گردشگری میراث و گردشگری جامعه محور تغییر داده شد(رضوانی و همکاران، ۱۳۹۰، ۳۶).

۲-۲-۱-۱: انواع گردشگر و گردشگری

بطور کلی می­توان گردشگران را بر حسب نوع گردشگری به دو دسته تقسیم نمود:

• گردشگرانی که از خارج کشور وارد می­شوند (گردشگر خارجی)؛
• گردشگرانی که اهل یا مقیم آن کشورند (گردشگر داخلی یا بومی). به علت سهولتی که در بطن گردشگری داخلی وجود دارد، این نوع گردشگری از رونق بیشتری برخوردار است که از جمله عوامل این سهولت عبارتند از:
• کوتاهی فاصله،
• آشنایی قبلی با محیط و فضا،
• آشنایی با زبان رایج،
• حذف مقررات عبور از مرز و گمرکات و تبدیل پول،
• اطمینان کلی مسافر به امنیت ناشی از بومی بودن،
• هزینه کم سفر در مقایسه با سفرهای خارجی(صیدایی و هدایتی مقدم، ۱۳۸۹،۱۰۱).

گردشگری دارای اشکال مختلفی است که بسته به شرایط محیطی، متفاوت است. یکی از انواع گردشگری، طبیعت­گردی است و طبیعت گردی نوعی از گردشگری روستایی است(دادورخانی و نیک سیرت،۱۳۸۹، ۱۰۱). كشورايران جزء ده كشور اول جهان از لحاظ جاذبه هاي گردشگري و جزء پنج كشور اول جهان از نظر تنوع گردشگري است(سازمان جهانی توریست^[۲]،۲۰۰۰). از آنجایی که اقتصاد کشور ایران، اتکاي شدیدي به درآمدهاي حاصل از صادرات نفت خام دارد و متغیرهاي کلان اقتصادي با دنباله روي از قیمت جهانی نفت در طول زمان دچار نوسانات شدیدي می­شود، و با توجه به جوان بودن کشور و بالا بودن نرخ بیکاري، توسعۀ صنعت جهانگردي در کشورمان از اهمیت بالایی برخوردار می­باشد. ایران با پتانسیل­هاي طبیعی و جاذبه­هاي سیاحتی و فرهنگی بسیار و داشتن آب و هواي به اصطلاح چهار فصل به عنوان کشوري توانمند در آماده­سازي شرایطی مطلوب براي علاقه­مندان به مسافرت­هاي داخلی و خارجی، می­تواند قطب مهمی در صنعت جهانگردي به معناي عام، و جهانگردي ورزشی در معناي خاص به حساب آید. اما متأسفانه این صنعت نتوانسته است منبع قابل اعتمادي براي درآمد زایی به شمار آید. قابل ذکر است که سهم ایران از کل گردشگران ورودي بین المللی در سال ۱۹۹۹، تنها در حدود یک میلیون و ۲۳۰ هزار نفر بوده است( خسروی،۱۳۸۸ ،۷۴).

۲-۲-۲: گردشگری پایدار

سازمان جهانی جهانگردی برای اولین بار در سال ۱۹۸۸(۱۳۶۷) اصطلاح گردشگری پایدار را طبق معیارهای گزارش برانت لند این­گونه تعریف نمود: “گردشگری پایدار، نیازهای گردشگران حاضر و جوامع میزبان را با محافظت و ارتقاء فرصت های آیندگان برآورده می­کند”. کمیته توسعه پایدار گردشگری در نشستی در تایلند در مارس ۲۰۰۴ (فروردین ۱۳۸۳) در تعریف گردشگری پایدار تجدید نظر نمود. تعریف مفهومی جدید بر ایجاد تعادل بین جنبه­های زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی گردشگری، نیاز به اجرایی شدن اصول پایداری در همه بخش های گردشگری و مورد هدف قرار دادن اهداف جهانی گردشگری ( مانند زدودن فقر) تأکید دارد(ضرغام بروجنی و نیک بین، ۱۳۹۱ ،۱۳۹). رضوانی و همکاران(۱۳۹۱) تبیین شاخص های محک پایداری در ارزیابی آثار الگوهای گردشگری در نواحی روستایی پیرامون کلان شهرها در مورد نواحی روستایی پیرامون کلان شهر تهران بررسی کردند. ربانی و همکاران(۱۳۹۰) نقش پلیس در تأمین امنیت و جذب گردشگر را در شهر اصفهان مورد مطالعه قرار دادند. ضرغام بروجنی و نیک بین(۱۳۹۰) سنجش پایداری توسعه گردشگری در جزیره کیش مطالعه نمودند. امین بیدختی و همکاران(۱۳۸۹) آمیخته بازاریابی راهبردی در صنعت گردشگری را در استان سمنان مطالعه کردند. صیدایی و هدایتی مقدم(۱۳۸۹) نقش امنیت در توسعه گردشگری را در کشور ایران مورد مطالعه قرار دادند. ضرابی و               پری خانی(۱۳۸۹) سنجش تأثیرات اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و زیست محیطی توسعه گردشگری را در مورد شهرستان مشکین شهر به انجام رساندند. امین بیدختی و نظری(۱۳۸۸) نقش بازاریابی در توسعه صنعت گردشگری را در کشور ایران مورد بررسی قرار دادند. میرزایی(۱۳۸۸) تأثیر توسعه گردشگری روستایی بر اشتغال در منطقه اورامانات کرمانشاه را مورد سنجش قرار داد. مدهوشی و ناصرپور(۱۳۸۲) ارزیابی موانع توسعه صنعت گردشگری در استان لرستان را انجام داد. علیزاده(۱۳۸۱) اثرات حضور گردشگران بر منابع زیست محیطی را در مورد بخش طرقبه در شهرستان مشهد بررسی کرد. لی یانگ و میک پیترز^[۳](۲۰۱۱) راه اندازی سیستم اطلاعات بازاریابی مهندسی گردشگری در کشور چین را بررسی کردند. وربیک^[۴] و همکاران(۲۰۱۱) پژوهشی را با موضوع گذرگاه جابجایی گردشگری پایدار در منطقه آلپ اروپا به انجام رسانیدند. ال پی فولر و همکاران(۲۰۱۱) مشارکت های گردشگری در مناطق حفاظت شده با موضوع بررسی مشارکت هایی در پایداری در کشور استرالیا را مورد پژوهش قرار دادند. آریس- آنوار^[۵] و همکاران(۲۰۱۱) ارزیابی اثربخشی برنامه شهر سالم در ارتباط با صنعت گردشگری را در کشور مالزی انجام دادند. پرز کالدرون^[۶] و همکاران(۲۰۱۰) حساسیت فهرست هتل های اروپایی با گردشگری پایدار را در کشور اسپانیا مورد مطالعه قرار دادند. مقصد گردشگری پایدار رسیدن به زمانی است که ارزش­های زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی از طریق همکاری و سازش برای رسیدن به یک سطح و سبک گردشگری متعادل و حل و فصل شده اند که:

– ویژگی­های طبیعی و ساخته شده ای که صنعت گردشگری براساس آن مستقر است حفظ کرده و افزایش می­دهد؛

– سازگار با ارزش های جامعه و آرمان های هردو در حال حاضر و در دراز مدت و کمک به توسعه و رفاه جامعه است؛

– مناسب توسعه و عرضه به بازار است به طوری که آن مشخص، رقابتی و کمک کننده، و با انعطاف پذیری برای پاسخ به تغییرات بازار در حال حاضر و در آینده است؛

– افزایش سهم گردشگری برای اقتصاد مقصد منطقه ای و ارتقاء درازمدت برای ماندن در صنعت؛

– وافزایش درخواست تجدیدنظر مقصد، ارائه وعده نام تجاری، افزایش تکرار بازدید و افزایش شهرت مقصد در نتیجه افزایش عملکرد گردشگری(وری^[۷] و همکاران،۲۰۱۰ ،۲۲). توسعه پایدار گردشگری در برگیرنده سه یا چهار بعد عمده است: اقتصادی، اجتماعی یا اجتماعی- فرهنگی و زیست محیطی. پژوهشگران در مورد پایداری بیان می­دارند که توسعه پایدار گردشگری در برگیرنده ابعاد بیشتری است از آن­چه در گزارش کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه توصیف شده­است. گردشگری پایدار، ترکیبی از ابعاد اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی- نهادی و تکنولوژیکی در تمام سطوح بین المللی، ملی، منطقه­ای و محلی و در بین رشته­های مختلفی مثل کشاورزی، گردشگری، علوم سیاسی، اقتصاد و اکولوژی است. این ابعاد به یکدیگر وابسته و یکدیگر را تحت تأثیر قرار می­دهند(رضوانی و همکاران، ۱۳۹۰ ،۷۲). از جمله اصول گردشگری پایدار می­توان به موارد زیر اشاره نمود:

• حفظ تنوع موجود؛
• استفاده در خور و پایدار از منابع؛
• جلوگیری از به هدر رفتن منابع؛
• حمایت از اقتصاد محلی؛
• دخیل کردن جامعه محلی در تصمیم گیری­ها؛
• آموزش پرسنل( صیدایی و هدایتی مقدم،۱۳۸۹، ۱۰۲).

سنجش و ارزيابي پايداري ازجمله مباحثي است كه از سوي صاحب نظران و برنامه­ريزان مورد توجه قرار گرفت و به دنبال آن و كمتر از دو دهه پس از ايده­ي توسعه­ي پايدار در نشست هاي سياسي و علمي، روش­ها، ابزار و شاخص­ها با توجه به زمينه­هاي تخصصي مطرح و مورد استفاده قرار گرفته است. به دنبال توسعه ي گردشگري با رويكرد پايداري، ارزيابي پايداري گردشگري مورد توجه   برنامه ريزان و متخصصان اين رشته واقع و مطالعات و پژوهش هاي گسترده اي پيرامون آن انجام شده و همچنان ادامه دارد. به طوركلّي فرآيند ارزيابي پايداري گردشگري نيازمند ابزار و روش­هايي است كه پژوهشگر مي­بايد با درك علمي به شناسايي و تعيين آن­ها اقدام كند. ابزار ارزيابي مناسب بايد شيوهاي سيستماتيك و همه جانبه اي را درپيش گيرد. اين ابزار بايد قادر به ارزيابي روابط علّي  معلولي و حلقه­هاي بازخورد براي تعيين مشكلات بالقوه باشند كه از تعامل و ارتباط بين سازمان ها و بخش­هاي مختلف مقصد گردشگري پديدار مي­شوند. همچنين بايستي قادر به تحليل آثار تجمعي باشند، آثاري كه مشاغل كوچك گردشگري، عمليات و فعاليت­هايي كه تنها در ارتباط با يكديگر اهميت دارند. اين فرايند نيازمند ابزار ارزيابي است كه توانايي پرداختن با تعداد زيادي از پارامترها، داده­ها و روابط را داشته باشد. ازجمله اين ابزار، شاخص­ها و نماگرهاي ارزيابي پايداري گردشگري هستند(اشاندتز^[۸] و همکاران،۲۰۰۷، ۳۷۲). مقبول­ترين رهيافت براي ارزيابي پايداري و توسعه­ي پايدار، به كارگيري شاخص­ها و نماگرها است. در كمتر از دو دهه پس از ظهور ايده­ي توسعه ي پايدار در نشست هاي سياسي و علمي، تعداد زيادي از شاخص­هاي پايداري مطرح و ارائه شد. شاخص­هاي مطرح شده به عنوان ابزاري مطلوب در ارزيابي و كنترل پيشرفت به­سوي توسعه­ي پايدار به شمار می­آیند(تسور^[۹] و همکاران،۲۰۰۵ ،۳). اما نكته­اي كه در اين بين قابل توجه است، مسأله ي بومي سازي اين شاخص­ها با توجه به شرايط و ويژگي­هاي كشورها، مناطق و اهدافي است كه پژوهشگر دنبال مي­كند؛ چراكه اين امكان وجود دارد كه بسياري از شاخص­هايي كه تا كنون مطرح شده، اول منطبق بر شرايط كشور ما نباشد، دوم دسترسي به داده هاي آن­ها امكان پذير نبوده و سوم با اهدافي كه پژوهشگر يا پژوهشگران دنبال مي كنند، كارآيي نداشته باشند(رضوانی و همکاران،۱۳۹۱ ،۷۱)…………………………..

…………………………………..

………………………………….