مبانی نظری وپیشینه تحقیق جهت گیری مذهبی

جهت گیری مذهبی

طي ساليان طولاني برخي انديشمندان مذهب را عامل عقب‌ماندگي جوامع تلقي مي‌کردند، اما در گذر زمان مشخص شد که نه تنها مذهب الهي عامل عقب‌ماندگي نيست بلکه مي‌تواند عامل پيشرفت جوامع نيز باشد. در اين زمينه و با اين ادعا اين پرسش مطرح مي‌شود که آيا مذهب مي‌تواند به‌عنوان يک عامل محرک مانند سرمايه فيزيکي بر توسعه و حتي توليد, توزيع و مصرف اثر مثبت داشته باشد؟ در اين‌جا سعي شده است مذهب از بعد اثرگذاري بر اين عوامل و پديده‌ها به عنوان سرمايه مذهبي تعريف شود. در اينجا يادآور مي‌شويم که منظور ما از مذهب، انحراف‌هاي ايجاد شده در بعضي مقاطع زماني براي بهره‌برداري سياسي, استحکام حکومت و يا خام کردن مردم جامعه همچون دوران پس از اوج‌گيري حکومت عباسيان و پس از آن عثماني‌ها و يا صفويان و چرخش مسير تبليغات آموزه‌هاي مذهبي به سمت حفظ منافع حاکمان نيست, بلکه مذهبي واقعي و خالص که همراه آموزه‌هاي پيش‌برنده در جامعه مطرح است.

۲-۴-۱- سرمايه مذهبي

در ابتداي اين بحث اين نکته را يادآور مي‌شويم که منظور ما از مذهب, تحريف‌هاي موجود در مذاهب و يا انحراف‌هاي ايجاد شده در بعضي مقاطع زماني براي بهره‌برداري سياسي, استحکام حکومت و يا خام کردن مردم جامعه همچون دوران پس از اوج‌گيري حکومت عباسيان و پس از آن عثماني‌ها و يا صفويان و چرخش مسير تبليغات آموزه‌هاي مذهبي به سمت حفظ منافع حاکمان نيست, بلکه مذهبي که همراه آموزه‌هاي پيش‌برنده در جامعه (مانند صدر اسلام و حتي چند قرن اول اسلام) مطرح است. بر اين اساس سرمايه مذهبي به مجموعه نهادها, عملكردها،‌ تجربه‌ها،‌ اعتقادات، باورها،‌ ارزش‌ها، دانش، قوانين و مقررات،‌ نمادها و واقعيت‌هاي محيطي فيزيكي و غير فيزيكي و مانند آن در جامعه مي‌گوييم كه از وجود مذهب و ايمان مذهبي نشأت گرفته باشد. سرمايه مذهبي را به دو بخش سرمايه مذهبي فردي و سرمايه مذهبي اجتماعي تفكيك مي‌كنيم. سرمايه مذهبي در اين قالب تعريف و تشريح مناسب‌تري پيدا مي‌كند. سرمايه مذهبي فردي: به مجموعه مذهب انتخابي و اعتقادات، باورها، دانش، تجربه‌ها،‌ ارزش‌ها و عادت‌هاي حاصل از ايمان مذهبي و يا درباره مذهب نزد فرد، سرمايه مذهبي فردي مي‌گوييم. به عبارت ديگر به عناصر مذهبي شكل‌دهنده و ساختار بخش رفتارهاي فرد، سرمايه مذهبي فردي مي‌گوييم كه اين عناصر به‌طور خلاصه عبارت‌اند از: کيفيت مذهب انتخابي فرد، اعتقادات، باورها، دانش، هنجارها، تجربه‌ها و عادت‌هاي مذهبي فردي. در اثرگذاري اين سرمايه، نقش اساسي را عمق و گستردگي هريك از عناصر شكل‌دهنده آن ايفا مي‌كنند كه محور و پايه اين عمق, ايمان مذهبي فرد است. پس از بيان سرمايه مذهبي اجتماعي به اين موضوع اشاره مي‌كنيم. سرمايه مذهبي اجتماعي: به مجموعه نهادها، عملكردها، قوانين و مقررات، ارزش‌ها، اعتقادات، باورها، هنجارها، دانش، نمادها و سمبل‌هاي برخواسته و شكل‌دهنده ساختار مذهبي جامعه، سرمايه مذهبي اجتماعي مي‌گوييم. به عبارت ديگر مي‌توان گفت مجموعه عناصر شكل‌دهنده ساختار مذهبي هر جامعه, سرمايه مذهبي آن جامعه است كه اين عناصر عبارت‌اند از:

كيفيت مذهب حاكم در جامعه (اصول اعتقادي و قوت، دقت و صحت آن).

نهادهاي مذهبي جامعه.

عملكردهاي مذهبي نهادهاي اجتماعي.

قوانين و مقررات مذهبي حاکم در جامعه.

اعتقادات،‌ باورها، ارزش‌ها و هنجارهاي مذهبي جامعه.

دانش و مهارت‌هاي مذهبي جامعه.

فضاها، نمادها و سمبل‌هاي مذهبي جامعه.

و مانند این‌ها.

۲-۴-۲- سرمايه مذهبي و ايمان

ايمان به منزله تصديق قلبي با رسوخ در عمق وجود انسان‌ها, باعث فراگير شدن اثر مذهب و آموزه‌هاي آن در همه رفتارهاي انسان مي‌شود، از اين‌رو مي‌توان ايمان را مايه و نهاد اصلي سرمايه مذهبي فردي دانست. البته ايمان با اثرگذاري فزاينده بر سرمايه مذهبي فردي، ساختار سرمايه مذهبي اجتماعي را نيز شكل مي‌دهد و آن را تقويت مي‌كند. در باره اثرگذاري ايمان بر رفتارها, مباحث مفصلي وجود دارد و در اين مقاله فرصت بحث آن نيست. (از جمله رجوع شود به عزتي، ۱۳۸۴) با اين وجود به‌طور خلاصه مي‌توان گفت وجود ايمان به خدا، جهان پس از مرگ، رسالت و هدايت الهي، معنويت و فرشتگان, موجب مي‌شود ساختارهاي اعتقادي، عاطفي و عملكردي افراد به شدت تحت تأثير قرار گيرد و بر آن اساس رفتار افراد به‌صورت مورد نظر مذهب شكل بگيرد. اين شكل‌گيري ساختارهاي رفتاري, تشکيل سرمايه است و حاصل, همان سرمايه‌اي است كه سرمايه مذهبي فردي مي‌ناميم. با اين وجود, اين ساختارها مي‌تواند بدون وجود ايمان نيز به صورت مذهبي شکل بگيرد. اين شکل‌گيري مي‌تواند بدون وجود ايمان فردي از طريق نهادهاي اجتماعي, عادت‌ها و هنجارهاي فردي و اجتماعي و مانند آن شکل بگيرد. از اين‌رو اثر ايمان و سرمايه مذهبي دو اثر جداگانه است, اما اين دو عامل بر يکديگر مؤثر هستند. به همين صورت مي‌توان گفت ايمان از طريق شكل‌دهي سرمايه مذهبي فردي بر سرمايه مذهبي اجتماعي و ساختار بخشي آن اثر مبنايي و پايه‌اي دارد، زيرا رفتارها، عملكردها، نهادها و مانند این‌ها در اجتماع توسط افراد شكل مي‌گيرد. البته بسياري از عناصر شكل‌دهنده ساختار سرمايه مذهبي اجتماعي, حاصل سرمايه مذهبي گذشتگان و ويژگي‌هاي تاريخي و محيطي جوامع در گذشته و امروز است. با اين وجود, اثرگذاري اين ويژگي‌ها نيز با تقويت ايمان مذهبي ـ كه خود مي‌تواند از ابعادي تحت تأثير سرمايه مذهبي باشد ـ افزايش مي‌يابد. (براي توضيح بيشتر درباره ايمان به عزتي, ۱۳۸۱ مراجعه كنيد). اثرگذاري هريك از این‌ها به عمق نفوذ آن‌ها در جامعه، گستردگي كمي و كيفي آن‌ها، عملكرد و جايگاه صحيح و مناسب آن‌ها نزد مردم، دقت, صحت و فايده معنوي آن‌ها, مقبوليت آن‌ها نزد افراد جامعه و نظير آن بستگي دارد. مذهب يك عامل محرك و برانگيزاننده كيفيت و كميت اعمال و رفتارها و نتايج آن‌ها است. اين عامل مي‌تواند اميد بخش، سوق‌دهنده به جلو،‌ موجب رشد و پيشرفت، تحرك، ايجاد تحول، بهبود بهره‌وري و توليد، افزايش سرمايه‌گذاري، ايجاد الگوي مصرف و پس‌انداز خاص و مانند این‌ها شود. بر اين اساس مي‌توان مذهب را يك عامل مؤثر بر متغيرهاي فردي و اجتماعي دانست و گفت مذهب يک عامل محرك رو به جلو است. اين عملكرد و اثرگذاري مانند عملکرد سرمايه فيزيکي است. از اين‌رو مذهب را سرمايه تلقي مي‌كنيم. اين سرمايه مي‌تواند درون يك فرد يا يك جامعه انباشته شود. در هر دو حالت, اين سرمايه قابل كاهش و افزايش است. در ادامه منابع ايجاد وگسترش اين سرمايه را بيان مي‌كنيم.

۲-۴-۳- خودفزايندگي و استهلاك سرمايه مذهبي

سرمايه مذهبي فردي و اجتماعي خودفزايندگي دارد. همچنين سرمايه مذهبي موجب افزايش در ايمان افراد مي‌شود و نيز از طريق تقويت سرمايه‌هاي مذهبي فردي باعث افزايش توان ايجاد سرمايه مذهبي اجتماعي مي‌شود. ايمان و سرمايه مذهبي فردي باعث افزايش ايجاد (توليد) سرمايه مذهبي فردي و اجتماعي جديد مي‌شود.

سرمايه مذهبي مي‌تواند استهلاك نيز داشته باشد كه بخشي از استهلاك مي‌تواند از طريق خودبازسازي دروني (خودفزايندگي) جبران شود. بخشي از آن نيز نيازمند صرف سرمايه انساني و سرمايه فيزيكي است.

استهلاك سرمايه مذهبي به معني كاهش هنجارها، ارزش‌ها، نمادها، سمبل‌ها، مكان‌ها و … مذهبي به صورت مادي يا معنوي و به صورت كمي يا كيفي است. وجود خودفزايندگي و استهلاک از اين نوع در سرمايه مذهبي نيز يک وجه تمايز آن با سرمايه اجتماعي است.

۲-۴-۴- مرور دیدگاه چند روانشناس در مورد دین

در مقاله حاضر دیدگاه نظریه پردازانی که در زمینه‌ی روان شناسی دین نطریه ی خاصی را به طور مستقل ارائه کرده‌اند مورد توجه قرار گرفته است. ابتدا نظریه ویلیام جیمز (۱۹۰۱) پیرامون تجربیات دینی که به صورت گزارش‌های افراد مختلف ارائه شده مطرح و نهایتاً نظریه ناهشیار به عنوان منبعی برای تجربیات جذبه، عرفان، اشراق و هرگونه تجربیاتی که نوعی ارزش معنوی دارد ارائه شده است…………………….

……………………..

……………………