مبانی نظری و پیشینه تحقیق برای فصل دوم پایان نامه بررسی ابعاد شخصیتی پیامبر (ص) از دیدگاه مولای متقیان امیر مؤمنان

۴- پیشینۀ تحقیق:

در منابع مختلف روایی و تاریخی، سخنان امام علی(ع) درباره پیامبر(ص) نقل شده است که حالتی پراکنده دارند و نمی توان آنها را اثری جامع، تحلیلی و توصیفی در این باره انگاشت و تنها به عنوان مواد خام و داده های پژوهشی قابل استناد و استفاده اند. تک نگاری های بسیاری نیز با عناوین مختلف مانند پیامبر(ص) در نهج البلاغه، پیامبر(ص) در نگاه امام علی(ع)، پیامبر(ص) در کلمات امام علی(ع) و جز آن تالیف شده است؛ اما این آثار بیشتر حالت نمایه زنی و فیش برداری دارند و کمتر به این موضع نگاه کلان، عمیق و تحلیلی داشته اند. از آثار اخیری که در این باره نگاشته شده، پایان نامه ای است با عنوان «پیامبرنامه؛ بنیادشناختی سیمای نبوی از منظر امام علی(ع)»،(تهران، انتشارات وثوق، ۱۳۷۹ش.) که در این اثر نیز کلی گویی، کمبود تحلیل و بسنده کردن به صرف نقل روایات و سطحی بودن تحلیل ها، به چشم می خورد.  از این رو، جای اثری که به گونه دقیق و هدفمند، موضوع مورد نظر ما را تنها با استفاده از کلام علوی و  بدون خروج موضوعی و اطناب ممل، بررسی و نتیجه ای مشخص برگیرد، خالی است.

فصل اول:

 ۱ـ۱٫ یادکردهای امام علی(ع) از پیامبر(ص) در نهج البلاغه

مراد از یادکردهای امام علی(ع) از پیامبر(ص) آن دسته از سخنان امیر مومنان علی (ع) است که در آنها به مناسبتهای مختلف از پیامبر اکرم (ص) به صراحت یا کنایه یاد شده است. این سخنان در منابع مختلفی گرد آمده و در موضوعاتی مختلف است. سید رضی مولف نهج البلاغه، غالب این سخنان را در کتاب ارزشمند خود گرد آورده و با دسته بندی خاصی کنار هم نهاده که منبع اصلی مورد استناد پژوهش حاضر نیز همین کتاب است هرچند از منابع دیگر نیز استفاده شده است. به لحاظ محتوایی، اگر کلیت سخنان امام علی(ع) درباره پیامبر (ص) را در کانون توجه و ارزیابی و سنجش قرار دهیم، نکاتی راهبردی از آنها به دست می آید که مهمترین آنها از قرار زیر است :

یک. در بینش امام علی(ع) وجود مقدس و سنت مبارک پیامبر(شامل رفتار و گفتار آن حضرت) مفسر قرآن شمرده می شود و در مواردی که قرآن نیاز به تفسیر دارد باید به سنت پیامبر(ص) رجوع کرد. بخشی از یادکردهای امام علی(ع) از پیامبر(ص) از همین روست. هرچند قرآن کریم کتاب مبین و روشن و روشنگر است و متنی مغلق نیست که مردمان از فهم ظاهر آن بر نیایند؛ اما عمیق بودن معانی قرآنی و ویژگی ذی بطون و ذووجوه بودن آن، می طلبد که در کنارش مفسر و مفسرانی باشند و مردمان عادی را به معانی مختلف آن راه نمایند و طریق استخراج معانی باطنی را نشان دهند و از این مهمتر، مانع برداشتهای ناصواب از آیات قرآنی شوند. برخی ماجراها نشان می دهند که علی(ع) به خوبی بر این حقیقت واقف بوده و گاه توصیه می کرده است که در موارد اختلاف و منازعه، در کنار یا به جای دلیل آوردن از قرآن، از سنت پیامبر(ص) به عنوان مفسر اوامر و نواهی الهی استفاده شود و از گفتار و رفتار آن حضرت شاهد و دلیل آورده شود. این حقیقت را می توانیم در ماجرای مذاکره ابن عباس با خوارج بازبینیم. در این ماجرا، ابن عباس مامور شد تا از سوی امام علی(ع) با خوارج مذاکره و آنان را به اطاعت از امام مسلمین دعوت کند. امام علی(ع) پیش از گسیل ابن عباس به سوی خوارج، به او توصیه کرد:

« لَا تُخَاصِمْهُمْ بِالْقُرْآنِ فَإِنَّ الْقُرْآنَ حَمَّالٌ ذُو وُجُوهٍ تَقُولُ وَ يَقُولُونَ وَ لَكِنْ حَاجِجْهُمْ بِالسُّنَّةِ فَإِنَّهُمْ لَنْ يَجِدُوا عَنْهَا مَحِيصاً ^[۱]:

با آيات قرآن با آنها محاجه نكن، چرا كه قرآن (براى اين لجوجان) تاب معانى مختلف و امكان تفسير گوناگون دارد؛ تو چيزى مى‏گوئى و آنها چيز ديگر (و سخن بجائى نمى‏رسد) لكن با سنت پيامبر (ص) با آنها بحث نما كه در برابر آن پاسخى نخواهند يافت (و مجبور به تسليمند).»

ابن ابی الحدید معتقد است که در این ماجرا، ابن عباس به توصیه علی(ع) عمل نکرد و با قرآن به استدلال و گفت و گو پرداخت و شاید بدین رو، جنگ اندکی بعد آغاز شد.^[۲]

دو. آنچه از امام علی (ع) درباره پیامبر(ص) نقل شده است می تواند به عنوان نخستین اثر سیره نگاری پیامبر(ص) انگاشته شود. به عبارت دیگر، روایات امام علی(ع) در این باب را می توان آغازگر سیره نگاری پیامبر اکرم(ص) به شمار آورد که بعدها درقالب رشته علمی «علم السیرة» نمودار شد و هدف آن آگاهی از ویژگی و کیفیت زندگانی فردی، اجتماعی، سیاسی و اخلاقی پیامبر(ص) است.^[۳] اطلاعات امام علی(ع) در این باب نظر به نزدیکی منحصر به فرد ایشان با پیامبر(ص) و نگاه جامع و ژرفی که به شخصیت آن

……

……