مبانی نظری و پیشینه تحقیق برای فصل دوم پایان نامه بررسی گرایش نسبت به مصرف تنباکو و عوامل موثر برآن

• ۱- تاریخچه قلیان در جهان

از حدود ۶ هزار سال قبل از ميلاد مسيح گياه تنباكو در امريكا فعلی شناخته شده ومورد استفاده قرار مي گرفته است. بعد از كشف قاره امريكا توسط كريستف كلمب، اولين محموله برگ و دانه تنباكو در سال ۱۴۹۲ به اروپا برده شد. كريستف كلمب و همراهانش استفاده از تنباكو و نحوه كشيدن آن را از بوميان سرخپوست امريكا آموخته بودند. به تدريج تنباكو به خاورميانه، چين، هند و افريقا و استراليا راه پيدا كرد. مصارف اوليه تنباكو به شكل كشيدن پيپ، انفيه زدن و يا جويدن تنباكو بوده است. ( بی نام،۱۳۸۸: ۲)

در سال ۱۴۹۲ ميلادي وقتي كه كاشف بزرگ ، كريستف كلمب، پس از ماهها تلاش و كوشش، در كنار جزيره‌اي كه امروز به كوبا مشهور است لنگر انداخت، با جهاني روبرو شد كه تازگي‌هاي فراواني براي او داشت. او و همراهانش در اين جزيره ناشناس ديدنيهاي جديدي مشاهده كردند. آنها ديدند بوميها لوله اي از برگ خشك گياهي كه به هم پيچيده اند در دست دارند، شبيه به لوله آتش بازي كه اطفال در عيد بازي مي كنند. يك سر آنرا آتش زده، و سر ديگر را مي مكند، و دود آنرا با هوا استنشاق مي كنند. اين استنشاق دود، يك نوع مستي و رخوت ايجاد مي كرد، و انسان خستگي را حس نمي نمود. اين لوله‌ها را بوميان تاباكوس مي ناميدند. به اين ترتيب دريانوردان اسپانیایي اولين بار توتون را شناخته و به تقليد از بوميان به كشيدن آن پرداختند. كريستف كلمب هرگز فكر نمي كرد، اين لوله هاي شبيه به اسباب بازي كودكان، روزي هم‌نشين و همدم گروه بسيار زيادي از مردم جهان خواهد گرديد. (سمسار،۱۳۸۴: ۲)

استعمال توتون و تنباکو، از قرن شانزدهم میلادی در ممالک و بلاد اروپا رواج یافت و در سالهای ۱۶۲۳و ۱۶۹۱ میلادی اوربن هشتم و اینوسان دوازدهم پاپ های رم استعمال توتون را تحریم کردند و استفاده کنندگان آن را کافر دانستند(هیدجی، ۱۳۸۵: ۸).

كريستف كلمب نمي توانست ، در مغز خود مجسم سازد، كه قرن ها بعد، اين هديه دنياي جديد، پول و سلامت مردم متمدن را بصورت دود به آسمان خواهد فرستاد. و باز او فكر نمي كرد كه، قرنها پس از او نهضتي عظيم براي جلوگيري از استعمال اين هيولاي سياه برپا خواهد گرديد. و اين لوله شبیه به اسباب بازي كودكان «ميخ تابوت» لقب خواهد گرفت. براي اولين بار اسپانيولي‌ها، در جزيره كوبا با توتون و تنباكو آشنا شدند. بوميان امريكا، با اين گياه بومي سرزمين خود از دير باز آشنا بودند، و از آن بعنوان وسيله دود كردن استفاده مي كردند . طرز استفاده آنها از توتون بدين قرار بود كه، مقداري از آن را در برگ هاي ذرت مي ريختند و نوعي سيگار، شبيه به سيگار برگ مي ساختند. روش ديگري نيز براي كشيدن توتون به كار مي بردند، و آن بدين طريق بوده كه، مقداري توتون در ني يا استخوان ريخته آن را آتش مي‌زدند و مي‌كشيدند، و اين روشي است كه بعدها سبب ايجاد پيپ در غرب و چپق در شرق گرديد. در اعياد و يا مراسم ديگر نيز، بوميان بوته هاي تنباكو را، با برگ و ساقه روي هم انباشته و آتش مي زدند، و در اطراف آن بدست افشاني مي پرداختند. احتمالاً تنباكو بعنوان دارو نيز مورد مصرف داشته است. بوميان آمريكا، زهري نيز از تنباكو مي گرفتند كه نوك نيزه هاي خود را با آن زهر آلود مي ساختند. اين ارمغان دنياي جديد در قرن ۱۶ به اسپانيا برده شد و پس از آن در ساير كشورهاي اروپا پراكنده گرديد. در سال ۱۵۸۶ سر والتر رالي مشهور به «پدر آمريكاي انگليس»در زمان سلطنت اليزابت اول، كشيدن پيپ را كه در آمريكا با آن آشنا شده بود به انگلستان آورد، و دود كشي با سرعت سرسام آوري در انگلستان و ساير نقاط جهان در قرن ۱۶ رواج يافت. حيرت آور آنكه سر والتر رالي، آنچنان به كشيدن پيپ معتاد شد، كه هنگامي كه در سال ۱۶۱۸ او را به جرم خيانت و شركت در توطئه اعدام مي‌كردند، پيپ در گوشه دهان داشت. كشيدن توتون مانند همه چيز جديد ديگر، با مخالفت شديد عده‌اي روبرو گرديد. در رأس مخالفين دودكشي در اروپا، كشيشان قرار داشتند كه دودكشان را به بي‌ديني و زندقه متهم ساختند. اما اين تهمت نتوانست از توسعه دودكشي جلوگيري كند. به زودي دودكشي چون مرضي همه‌گير از اروپا به آسيا و آفريقا سرايت كرد، و در قرن ۱۷ ميلادي كشيدن توتون در سراسر مشرق گسترش يافت. اما در شرق نيز دودكشي مواجه با مخالفتهاي شديد مواجه شد. سلطان مراد خان چهارم، به فتواي ملايان، هزاران بيگناه را به جرم كشيدن توتون به ديار نيستي فرستاد. دودكشان در سلك مرتدين به حساب آمدند، و در ريختن خون آنها مباح گرديد. در مدت سلطنت سلطان مراد خان (۱۰۳۳ ـ ۱۰۴۸) با قساوت هرچه بيشتر، دود كشان امپراتوري اسلامي به زير تيغ جلاد رفتند. اما نتيجه اي حاصل نشد. پس از مرگ او كشيدن چپق با شدت هرچه تمام‌تر توسعه يافت و تجارت پر سود توتون رونق گرفت. به اين ترتيب مبارزه خونين به سود توتون خاتمه يافت. دولت عثماني ناچار كشيدن توتون را آزاد كرد و بر تجارت آن ماليات بست. در روسيه نيز وضع به همين منوال بود و مدتي دودكشي با مخالفت روبرو شد(سمسار،۱۳۸۴: ۲).

۲-۲- تاریخچه قلیان در ایران

تاريخ قطعي ورود تنباكو به ايران را نمي توان تعيين كرد. ولي بي شك توتون و تنباكو همراه با دست اندازي پرتقالي‌ها به خليج فارس (۹۱۳ هجري قمري) به ايران وارد گرديده است. اما طرز استفاده توتون و تنباكو در ايران تغيير يافت و ايرانيان لوازمي برابر ذوق خود براي دودكشي ايجاد كردند. (www.wikipedia.org)

کشت تنباکو از راه اروپا به کشورهای آسیایی من جمله ایران وارد شد و در زمان صفویه به ویژه شاه عباس در ایران رایج گردید، و احتمالا بی ارتباط با آمدن سیاحان و جهان گردان اروپایی به ایران نبوده است. هر چند شاه عباس حکم تحریم آن را صادر کرد، اما این امر موجب جلوگیری از کشت و داد و ستد این کالای تجاری نگردید و از همین زمان ایرانیان طرز استفاده از تنباکو را در قلیان یاد گرفتند. آدام اولئاریوس، در سفرنامه خود از کشت تنباکو دز گیلان سخن رانده است(هیدجی، ۱۳۸۵: ۸).

بنا بر دانشنامه ایرانیکا، تاریخ دقیق اولین استفاده از قلیان مشخص نیست. اولین تصویری که از قلیان به وسیله هنرمندان ایرانی کشیده شده، احتمالاً تصویر نشمی کماندار کار رضا عباسی، نقاش مشهور دربار شاه عباس بزرگ است، که تا اواخر نیمه اول قرن یازدهم هجری زنده بوده‌است. (www.wikipedia.org)

قديم‌ترين ذكري كه از قليان در ادبيات فارسي شده، اين رباعي‌ها از اهلي شيرازي است كه در سال ۹۴۲ هجري قمري در گذشته است. «قليان ز لب تو بهره ور مي گردد» «ني در دهن تو نيشكر مي گردد»
«بر گرد رخ تو دود تنباكو نيست» «ابريست كه بر گرد قمر مي گردد.»بنابراين مي توان گفت كه در سال ۹۴۲، يعني ۲۹ سال پس از ورود پرتقالي‌ها به خليج فارس، قليان كشيدن در ايران رواج يافته است(سمسار،۱۳۸۴: ۲).

…..

…..