مبانی و پیشینه نظری آموزش و هویت

چهارچوب این پژوهش پنداشتی بوده و بر پایه مفاهیم ” آموزش و هویت ” استوار است که در این راستا مفاهیمی چون ارزشیابی و سنجش، اهمیت و ضرورت ارزشیابی، اهداف ارزشیابی با تاکید بر وضعیت تحصیلی و سبک های هویت اطلاعاتی، هنجاری، سردرگم-اجتنابی و بعد تعهد مورد بحث قرار می گیرند.

پس از نظام آموزش و پرورش، دانشگاه مهم ترین و اساسی ترین مکانی است که قادر است روحیه خلاقیت، ابتکار، خود باوری و اعتماد به نفس را در نسل جوان شکوفا سازد. دانشگاه ها از گرانبها ترین ذخایری هستند که جامعه برای پیشرفت و توسعه در اختیار دارد. امروزه این مراکز، به لحاظ دارا بودن  دانش و فن در بالاترین سطح تخصصی از اعتبار زیادی برخوردارند و از عوامل عمده دگرگونی اجتماعی محسوب می شوند.

ذکر این نکته ضروری است که آموزش علوم پزشکی بخشی از نظام آموزش عالی است که با حیات انسان ها سروکار دارد و توجه به جنبه های کمی و کیفی آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است. اگر سلامت جامعه را در گرو کیفیت خدمات، پیشگیری، آموزش بهداشت و درمان بدانیم، در این صورت وجود نظامی علمی و حرفه ای در دانشگاه به عنوان بستر واقعی تربیت این نیروی انسانی غیر قابل انکار است(۳۹).  از این رو حساسیت بیشتری نسبت به عملکرد، وضعیت و کیفیت این نظام در مقایسه با سایر نظام های جامعه وجود دارد. کیفیت یکی از موضوعاتی است که همیشه در آموزش عالی مورد توجه بوده ، اما شدت و قوت آن متفاوت است. از دهه ۹۰ میلادی به بعد کیفیت از یک وضعیت حاشیه ای به یک مسئله برجسته و قابل توجه در کنار مسائل مالی تبدیل شده است. این مفهوم در آموزش عالی نسبت به سایر حوزه ها، بحث برانگیز تر و تصورات نسبت به آن متنوع تر است. در آموزش می توان کیفیت را حذف خطاها، اجتناب از اشتباه، ارائه خدمت کامل به وسیله موسسه و کادر آموزشی، بهبود دائمی جریان تدریس و یادگیری، توانائی در ارضای نیازهای دانشجویان، تضمین قابلیت دسترسی به آموزش، اثربخشی و در نهایت مطابقت با استانداردها دانست. از نظر یونسکو کیفیت در آموزش عالی مفهومی چند بعدی است که به میزان زیادی به وضعیت محیطی(زمینه) نظام دانشگاهی، ماموریت یا شرایط و استانداردهای رشته دانشگاهی بستگی دارد(۲).

بنابراین در جهان امروز، ضرورت توجه به کیفیت آموزش و بهره وري حاصل از آن اهمیت ویژه اي دارد. امروزه، استمرار و پویایی متناسب با تحولات اجتماعی کیفیت آموزش تبدیل به مسئله مهم سازمان هاي درگیر در امر آموزش شده و متخصصان برنامه درسی براي این که بتوانند عملکرد خود و برنامه هاي درسی را بهبود بخشند، باید در روند کاریشان به کیفیت آموزش توجه نمایند.  چون یکی از مهمترین و اساسی ترین فعالیت ها در چرخه برنامه ریزي، یافتن ارزش فعالیت هاي انجام شده و قبلی در قالب ارزشیابی است، در ارتباط با کار آموزش نیز میتوان ارزشیابی را از اساسی ترین مراحل فعالیت هاي آموزشی در جهت ارتقاي کیفیت آموزش دانست.

آموزش در حکم تلاش انسانی، فرایندي متغیر و موضوعی محوري براي توسعه در ابعاد مختلف است. بدیهی است که هر نوع آموزشی به توسعه فرهنگی، اقتصادي، اجتماعی و سیاسی منجر نخواهد شد و فقط آموزش هاي متناسب و با کیفیت میتوانند فرد و جامعه را متحول سازند. ارزشیابی اشاره به فرایند تصمیم گیري، جمع آوري شواهد و قضاوت در خصوص نظام ها، برنامه ها، مواد، رویه ها و فرایند ها دارد و مهمترین برون داد ارزشیابی، پیشنهادها یا دستورالعمل هایی است که براي بهبود کیفیت آموزش تصمیم گیري در خصوص تغییر سیاست ها و خط مشی هاي نظام آموزشی به کار می رود. علاوه بر این، در ارزشیابی توجه به اهداف برنامه، فرایند ها، نتایج، پیامدها و…  مدنظر میباشد. ارزشیابی از جمله مؤثرترین تدابیري است که میتواند تسهیل کننده کیفیت بخشی به امور باشد؛ تدابیري که با شناسایی وضعیت موجود، کشف نقاط ضعف و قوت، و تبیین اثرات خواسته یا ناخواسته برنامه و یا مؤسسه، منجر به شفافیت وضعیت موجود شده و در صورت مشاهده هر گونه مسأله و مشکلی، با گزینش راهکارهایی متناسب و به هنگام، در حرکت به منظور کیفیت بخشی به فعالیتها، محصولات، خدمات و… موفق عمل میکنند(۳).

در تمام سطوح آموزش و بالین، فرایند ارزیابی برای کسب اطلاعات درباره یادگیری و قضاوت درباره  عملکرد دانشجویان و تعیین شایستگی آنها برای ورود به بالین لازم است. تمام متخصصان در حرفه های علوم پزشکی پاسخگوی بیماران و به طور جامع تر به کل جامعه هستند(۴۰).

پس از جمع آوری اطلاعات درباره میزان یادگیری افراد، نوبت به ارزشیابی^[۱] درباره یادگیری می رسد. ارزشیابی (ارزیابی) به تعیین ارزش^[۲] یک چیز یا ارزش داوری^[۳] درباره آن گفته می شود. در ارزشیابی یادگیری یا ارزشیابی پیشرفت تحصیلی^[۴] دانشجویان، داوری درباره میزان توفیق آنان در رسیدن به هدف های آموزشی یا هدف های یادگیری انجام می شود.  با توجه به تعریف بالا، برای اینکه از یادگیری یا پیشرفت تحصیلی، ارزشیابی به عمل آوریم؛  لازم است دو اقدام اساسی انجام گیرد:  تعیین هدف های آموزشی  و  سنجش عملکرد یاد گیرندگان. این دو اقدام مهم زمینه را فراهم می آورند تا از طریق مقایسه نتایج حاصل از سنجش عملکرد با هدف های آموزشی تصمیمات مناسب درباره کم و کیف فعالیت های آموزشی معلم و کوشش های یادگیری یادگیرندگان گرفته شود(۴).

اهدافی که در ارزشیابی به دنبال آن هستیم شامل موارد زیادی است. بسیاری از معلمان چنین تصور می کنند که ارزشیابی تنها به منظور ارتقای میزان یادگیری فراگیران صورت می گیرد، درحالی که هدف ارزشیابی به مراتب گسترده تر و مهم تر از چنین مفهومی است. ارزشیابی از یک سو باید وسیله تشخیص باشد؛ یعنی از جهاتی قادر باشد از میزان آموخته ها، پیشرفت و عقب ماندگی آنان اطلاعاتی معتبر به دست دهد، و نیز بتواند آگاهی های لازم را از قدرت و ضعف روش تدریس معلم، ارزشمند و صریح بودن هدف های آموزشی و اعتبار محتوا در اختیار بگذارد و از سوی دیگر، ارزشیابی باید وسیله پیش بینی باشد؛ یعنی نشان دهد که دانشجو در چه زمینه ای قادر است، موفقیت بیشتری کسب کند و در چه جنبه های توان پیشرفت ندارد؛ از این رو معلمان و مسئولان آموزشی باید بدانند چرا ارزشیابی می کنند(۴۱).

اهداف متفاوتی در فرایند ارزشیابی دنبال می شود:

1. ارزشیابی به عنوان وسیله ای برای شناخت توانائی و زمینه های علمی فراگیران و تصمیم گیری برای انجام دادن فعالیت های بعدی آموزشی. یادگیری جریانی متوالی و به هم پیوسته است، از همین رو کسب مهارت و دانش در هر زمینه مستلزم داشتن پایه های قوی در آن زمینه است. در طول فعالیت های آموزشی، ارزشیابی تکوینی نیز به همین منظور به کار می رود. نتایج این گونه ارزشیابی ها اطلاعات و شواهدی در اختیار وی می گذارد که می تواند براساس آنها تصمیمات آگاهانه تری اتخاذ کند و در صورت عدم تسلط، به ترمیم مطالب گذشته بپردازد و در صورت تسلط دانش آموزان یا دانشجویان به محتوا، مراحل بعدی تدریس را طراحی کند و دانشجویان را برای یادگیری برنامه جدید آماده سازد.
2. ارزشیابی بعنوان وسیله ای برای شناساندن هدف های آموزشی در فرایند تدریس. به منظور رسیدن به هدف های آموزشی صورت می گیرد، و ارزشیابی تحقق یا عدم تحقق هدف ها را مشخص می کند. در حقیقت، یکی ار وظایف ارزشیابی این است که وصول به هدف های تدریس را مشخص کند و با آگاه ساختن دانشجویان از هدف های رفتاری هر یک از مواد آموزشی، یادگیری آنها را جهت دهد و امکان مطالعه بهتر و بیشتر را فراهم آورد.
3. ارزشیابی به عنوان وسیله ای برای بهبود و اصلاح فعالیت های آموزشی. نتایج ارزشیابی نه تنها میزان پیشرفت تحصیلی دانشجویان و عملکرد آنان را در فعالیت های آموزشی مشخص می سازد، بلکه کیفیت تلاش آنها و روش تدریس معلم و میزان مهارت وی را در این زمینه ارزیابی می کند. در بسیاری از موارد، عدم موفقیت دانشجویان معلول روش تدریس نامناسب معلم است. تجزیه و تحلیل نتایج ارزشیابی، به معلم فرصت می دهد که همواره درصدد اصلاح و بهبود روش تدریس خود برآید و آن را با نیاز ها، علائق دانشجویان و محتوای آموزشی هماهنگ سازد.
4. ارزشیابی به عنوان وسیله ای برای شناخت نارسایی های آموزشی دانشجویان یا دانش آموزان و ترمیم آنها. اگر ارزشیابی،بویژه ارزشیابی تکوینی، براساس موازین علمی تهیه و اجرا شود، می تواند درباره پیشرفت تحصیلی دانشجویان و نقاط ضعف و نارسایی آنها اطلاعات مفیدی در اختیار معلم قرار دهد. تجزیه و تحلیل چنین اطلاعاتی، نشان خواهد داد که دانشجویان چه مطالبی را فرا گرفته اند و چه مفاهیمی را نیاموخته اند، و چگونه می توان آنان را برای جبران چنین کمبودهایی یاری کرد.
5. ارزشیابی به عنوان وسیله ای برای ایجاد رغبت و کسب عادات صحیح آموزشی در دانشجویان. ارزشیابی را نباید صرفا به منظور نمره دادن و مقایسه پیشرفت تحصیلی آنان با یکدیگر و تعیین افراد قوی و ضعیف به کار برد. هرگه ارزشیابی به عنوان وسیله ای برای تهدید دانشجویان یا دانش آموزان و تعییت افراد ضعیف استفاده شود، ارزش تربیتی خود را بکلی از دست خواهد داد. برعکس، ارزشیابی باید دانشجویان را با میزان کار یا فعالیتشان آشنا سازد، علت و میزان پیشرفت یا عقب ماندگی آنها را مشخص سازد، و در انان رغبت و انگیزه تلاش و فعالیت بیشتر به وجود آورد.
6. ارزشیابی به عنوان عاملی برای ارتقای دانشجویان. یکی دیگر از وظایف ارزشیابی، سنجیدن میزان توانائی دانشجویان برای ارتقای آنها از یک مرحله به مرحله دیگر است. متاسفانه در فرایند فعالیت های آموزشی مدارس و دانشگاه ها، بقیه هدف های ذکر شده فراموش می شوند و معلمان و مسئولان آموزشی یگانه هدف ارزشیابی را نمره دادن و ارتقای دانشجویان تصور می کنند. این امر نه تنها تحرکی را در فعالیت های آموزشی ایجاد نمی کند، بلکه کلیه فعالیت های آموزشی را تحت تاثیر ارزشیابی قرار می دهد و دانشگاه و کادر آموزشی آن را شبیه کارگران کارخانه ای می سازد که وظیفه آنها فقط انتقال مواد خام از یک مرحله به مرحله دیگر و سرانجام تولید نهایی است. در نهایت تمام توجهات به محصول نهایی معطوف و موقعیت صحیح آموزشی کم کم به دست فراموشی سپرده می شود.(۴۱).

اهمیت و ضرورت ارزشیابی را در فرایند فعالیت های آموزشی از دو دیدگاه می توان مورد توجه قرار داد: از نظر معلم. معلم در برنامه ریزی تدریس و تصمیم گیری در جریان فعالیت های آموزشی به داشتن اطلاعات معتبر در زمینه آمادگی و پیشرفت تحصیلی دانشجویان و بازده فعالیت های کلاسی نیازمند است. اندازه گیری و ارزشیابی، می تواند اطلاعاتی را در اختیار او قرار دهد. از جمله آنها می توان به اشکالات و نقایص موجود در طرح آموزشی از دیدگاه هدف ها، محتوا، روش ها مواد و وسایل آموزشی و عناصر دیگر در اختیار معلم و  میزان پیشرفت تحصیلی دانشجویان و آمادگی آنان را برای آموزش های بعدی  اشاره کرد. از سوی دیگر نظر دانشجویان نیز مورد توجه است. چنانچه ارزشیابی به نحو مطلوب انجام گیرد، به طریق مختلف در بهبود چگونگی یادگیری دانشجویان تاثیر می گذارد. از آن جمله می توان به ارزشیابی برای جلب دقت و تلاش دانشجویان برای یادگیری و همچنین آگاهی از پیشرفت تحصیلی آنان انگیزه بسیار موثر است و از سوی دیگر دانشجویان به وسیله ارزشیابی به جنبه های مثبت و منفی خود در یادگیری پی خواهند برد، و با راهنمایی معلم برای توسعه جنبه های مثبت و رفع نارسایی های آموزشی خود کوشش خواهند کرد. ارزشیابی مستمر سبب خواهد شد که مطالب آموزشی دائما مرور شود و از یاد نرود. نتایج ارزشیابی دانشجویان را به خود شناسی که یکی از اهداف مهم تعلیم و تربیت و عامل مهمی برای تصمیم گیری آگاهانه است، رهنمون می سازد. علاوه بر همه اینها ارزشیابی خود یک فعالیت آموزشی است که موجب یادگیری می شود و دانشجویان ضمن ارزشیابی بسیاری از مفاهیم را فرا می گیرند(۴۱).

سنجش و ارزشیابی آخرین حلقه از زنجیره ی فعالیت های آموزشی معلم را تشکیل می دهد و تکمیل کننده سایر فعالیت های او به حساب می آیند. معلم در این مرحله از کار خود، به کمک روش ها و فنون مختلف، به سنجش فرایند ها و فرآورده های یادگیری دانشجویان اقدام می کند و با توجه به نتایج حاصل، درباره کم و کیف پیشرفت آنان در یادگیری و توفیق خود در آموزش به داوری می پردازد. می توان سنجش^[۵] را به عنوان فعالیتهای مربوط به گردآوری اطلاعات مورد نیاز برای تصمیم گیری درباره یادگیری دانشجویان و دانش آموزان تعریف کرد. ” سنجش به فرایند درک آنچه دانشجویان یا دانش آموزان یاد گرفته اند، گفته می شود. ” سنجش یک فرایند کلی است و همه راهها و روش های جمع آوری اطلاعات درباره عملکرد یادگیرندگان را شامل می شود. چایلد (۲۰۰۴) می گوید ” سنجش یک اصطلاح چند وجهی است که دربرگیرنده همه فرایندها و فراورده هایی است که ماهیت و میزان یادگیری فراگیران را نشان می دهد.”  از اوایل قرن بیستم میلادی تا یکی دو دهه اواخر همان قرن، روانشناسی رفتاری یا رفتارگرایی بر محافل آموزشی تسلط داشت و به همین سبب رویکرد غالب در سنجش یادگیری دانش آموزان و دانشجویان متأثر از همین روانشناسی بود. طبق نظریه های روانشناسی رفتاری، یادگیری در گام های کوچک صورت می پذیرد و یادگیری های پیچیده از ترکیب و توالی یادگیری ساده و پایه تشکیل می شوند. سنجش یادگیری در رویکرد رفتارگرایی بر اندازگیری این گام های کوچک استوار است و روش ها و ابزار هایی که برای این منظور بکار می روند، عمدتا آزمون های عینی و متداول ترین آنها آزمون های چند گزینه ای هستند. از دو سه دهه پایانی قرن بیستم به بعد، رویکردهای تازه تر روانشناسی پا به میدان گذاشتند و فرض های بنیادی روانشناسی یادگیری را با چالش روبرو کردند. از جمله فرض های روانشناسی رفتاری که مورد انتقاد روانشناسی های غیر رفتاری قرار گرفته، این است که مهارت های ساده و پایه باید پیش از مهارت های تفکر، استدلال و حل مسئله آموخته شوند. در مقابل، فرض نظریه های شناختی و ساخت گرایی این است که یادگیری واقعی حتی در ابتدایی ترین سطح مستلزم کوشش فعال یادگیرنده در ساختن دانش از راه تفکر و استدلال است . به سخن دیگر، در روانشناسی های یادگیری مبتنی بر رویکردهای غیر رفتاری تفکر یا اندیشیدن جای مهمی دارد و صاحب نظران آموزشی از این تاکید بر تفکر استقبال کردند(۲).

پیامد تاکید صاحب نظران یادگیری و متخصصان آموزشی بر یادگیری های پیچیده – به جای دانش و مهارت های ساده – در سنجش این بوده است که روش ها و ابزار های سنجش به گونه ای تهیه و به کار بسته شوند که درک و فهم، حل مسئله، استدلال، تفکر و کاربرد آموخته ها در شرایط زندگی واقعی را بسنجد. این کار از عهده آزمون های عینی متداول تشکیل یافته از تکالیف کوچک و مجزا که در فرصت های زمانی نسبتا کوتاه اجرا می شوند، بر نمی آید. آنچه مورد نیاز است؛ ابزارهایی است که تکالیف پیچیده و واقعی را در اختیار یادگیرندگان بگذارند و به آنان فرصت های طولانی تری بدهند تا به انجام آن تکالیف و حل مسئله بپردازند.

مرکز ثقل و هسته اصلی هر نظام آموزشی فراگیران آن هستند. تمام تلاش های بخش های مختلف دانشگاه به منظور ایجاد تغییرات مطلوب در رفتار و عملکرد دانشجویان صورت گیرد. دانشجویان به عنوان درون دادهای نظام دانشگاهی دارای ویژگی های ممتاز و با اهمیتی هستند، وضعیت آنان در هنگام ورود به دانشگاه، رفتارهای آموزش آنان در حین تحصیل در دانشگاه و قابلیت های کسب شده آنان هنگام خروج از محیط آموزشی دانشگاه از مولفه های مهم و اساسی است که شایسته است به نحو مطلوب مورد بررسی علمی قرار گیرد. در بحث ارزشیابی و سنجش دانشجویان، خواه ناخواه ذهن ما متوجه پیشرفت تحصیلی به عنوان رکن اصلی ارزشیابی دانشجو خواهد شد.

پیشرفت تحصیلی عبارتست از میزان تغییر رفتار در توانایی کسب اطلاعات مربوط به محتوای کتاب های درسی و پاسخ گویی به موقع به آنها که توسط اجرای امتحانات معلم ساخته و به وسیله معلمان سنجیده می شود. به عبارت دیگر دانش کسب شده یا مهارت توسعه یافته در موضوع درس مد نظر است که از طریق نمره هایی که توسط معلم داده می شود یا هر دو مشخص می شود. معیارهای پیشرفت تحصیلی دانشجویان شامل معدل دانشجویان به تفکیک سطوح – درصد افت و انصراف از هر دوره – میانگین واحدهای مردودی دانشجویان – تعداد ترم های مشروط دانشجویان – میزان علاقه مندی دانشجویان به رشته تحصیلی است (۲).

در کنار هر پیشرفتی ما با مقوله افت نیز روبرو خواهیم شد. معنای لغوی افت در فرهنگ لغت معین عبارتست از کمبود، کمی، کم و کاست و نقصان. منظور از افت تحصیلی کاهش عملکرد تحصیلی دانشجو از سطحی رضایت بخش به سطحی نامطلوب است. افت تحصیلی به معنی وقوع ترک تحصیل زودرس، تکرار پایه تحصیلی در نظام آموزش و پرورش یک کشور است (۴۲).

افت را اگر به معنای کاهش بگیریم، هرگونه کاهش در رسیدن به اهداف آموزش و پرورش اعم از علمی و تربیتی و پرورشی افت محسوب می شود که به چند مورد اشاره می شود:

یکی از اهداف آموزش و پرورش و دانشگاه ها در هر جامعه ای انتقال میراث فرهنگی جامعه به نسل های بعدی است. بنابراین به همان تعداد که در جامعه ای افراد بی توجه به ارزش های فرهنگی وجود داشته باشد و یا به همان نسبت که ارزش های فرهنگی در درون افراد نهادینه نشده باشد(افت ارزش ها) آموزش و پرورش در رسیدن به اهداف خود دچار افت گردیده است. اگر هدف دیگر آموزش و پرورش را پرورش انسان های قانون مند بدانیم؛ هر نوع قانون شکنی، دور زدن قانون و گریز از قانون توسط افراد جامعه به معنای کم اثری روش های آموزشی بکار گرفته شده آموزش و پرورش در جامعه است…………………………

………………………..

……………………….