پیشینه ومبانی نظری تحقیق حضور ذهن

حضور ذهن

حضور ذهن که ریشه­های مفهومی آن در بودیسم قرار دارد، در سایر سنت­های معنوی و دینی نیز حضوری برجسته دارد. در مسیحیت اعمال زیادی وجود دارند که می­توانند به اشکال مراقبه یا عمل حضورذهن تلقی شوند. مراقبه مسیحیت اغلب در قالب عبادت، ذکر گفتن و پرستش بیان شده است (اپل و کیم اپل، ۲۰۰۹).

همچنین، مراقبه هسته مرکزی و قلب اسلام و دینداری عارفانه و برخی سنت­های عرفانی مسلمانان (به ویژه صوفیسم) را تشکیل می­دهد (نیگوسیان،۲۰۰۴؛ به نقل از اپل و کیم اپل، ۲۰۰۹).

مراقبه در اسلام مفاهیم (تفکر و تدبّر) را شامل می­شود که معنای لغوی آن به معنای “تأمل و اندیشه­ورزی درباره جهان” است. بنابراین، اعمال و تکالیف مراقبه ای در بسیاری از سنت­های معنوی و دینی، اغلب ویژگی کلیدی دسترسی به آسمان و ملکوت را فراهم می­کند (اپل و اپل، ۲۰۰۹).

حضور ذهن در روانشناسی و رواندرمانی نیز برای کمک به تسکین انواع مختلف آلام بشری به کار برده می­شود. مهارت­های حضورذهن به عنوان یک فن برای مقابله با اضطراب مورد توجه قرار گرفته­اند (اپل و کیم اپل^[۱]، ۲۰۰۹).

تعاریف حضورذهن

همچنان که براون و ریان (۲۰۰۳) تعریف کرده­اند حضورذهن  عبارت است از “متوجه بودن به و آگاه بودن از آنچه در حال حاضر می­گذرد”. اپل وکیم اپل (۲۰۰۹) حضورذهن  به عنوان “حالت ذهنی که با آگاهی متراکم از و (متمرکز بر) افکار، کنش­ها یا انگیزش­های فرد، مشخص و توصیف می­شود”، تعریف کرده­اند. ویژگی­های حضورذهن  شامل آگاهی پیش مفهومی و پذیرش تجربیات، تنظیم منعطف توجه، قبول و پذیرش بی­طرفانه تجربه و جهت­گیری به سمت اینجا و اکنون است (براون^[۲]، رایان ^[۳]و کرسول^[۴]، ۲۰۰۷).

حضورذهن  به عنوان ارتقا دهنده سطوح بالای بهزیستی مفهوم­سازی شده است، به ویژه ذهن آگاهی به طور مستقیم از طریق فراهم ساختن پرمایگی و غنای بیشتر، تجربه بهزیستی را پرورش می­دهد و به طور غیرمستقیم از طریق تنظیم رفتار خود تنظیم­گری سلامت، که توجه فزاینده و پذیرش نیازها و ارزش­های شخصی و ظرفیت بالا برای عمل مطابق با آنها را شامل می­شود، بهزیستی را بالا می­برد (براون و ریان، ۲۰۰۳؛ براون و همکاران، ۲۰۰۷). با تمرین مهارت­های آگاهی لحظه به لحظه، فرد تلاش می­کند تا نسبت به الگوهای افکار، عواطف و تعامل با دیگران بینش و بصیرت پیدا کند و سپس بتواند به صورت ماهرانه پاسخ­های هدفمند مفید را انتخاب کند به جای آنکه به طور خودکار با روش­های خوگرفته و ناهشیار واکنش نشان دهد (تیزدیل و همکاران، ۲۰۰۰).

حضور ذهن، کیفیتی از هشیاری است و به طور دقیق­تر توجه کردن به شیوه­های خاص یعنی هدفمند، در لحظه حاضر و غیرقضاوتی است (کبات زین، ۲۰۰۳). حضور ذهن، به عنوان معطوف شدن توجه به لحظه حاضر و به صورت هدفمند و غیر قضاوتی، ریشه در بودیسم دارد (کبات زین، ۲۰۰۳) و به عنوان چشم­انداز شرقی درباره حضورذهن مشخص می­شود. حضورذهن مستلزم خود تنظیم­گری توجه به تمرکز در حال حاضر است (بیشاپ و همکاران، ۲۰۰۴).

علیرغم دشواری­های عملیاتی کردن حضورذهن(مانند بائر، ۲۰۰۳؛ براون و ریان، ۲۰۰۳؛ بیشاپ، ۲۰۰۲؛ بیشاپ و همکاران، ۲۰۰۴؛ کابات زین، ۲۰۰۳؛ هایس فلدمن، ۲۰۰۴)، اکثر تعاریف بر دو نکته تاکید می­کنند: نکته اول آن است که حالت حضورذهن با توجه کامل به، و آگاهی از، تجربه درونی و بیرونی لحظه حاضر مشخص می­شود. نکته دوم، این آگاهی با آرامش و خونسردی به کار گرفته می­شود و در اینکه هر چه پدید می آید و رخ می­دهد بدون قضاوت، شرح و بسط یا واکنش مورد تصدیق، پذیرش و تجربه  قرار می­گیرد. بنابراین، ذهن آگاهی عناصری از تنظیم توجه و جهت­گیری باز و پذیرنده به توجه را در برمی­گیرد (براون و ریان، ۲۰۰۴؛ بیشاپ، ۲۰۰۳؛ بیشاپ و همکاران، ۲۰۰۴). نکته حائز اهمیت آن است که ذهن آگاهی به کیفیت خاصی از تمرکز توجه و آگاهی هشیارانه اطلاق می شود نه به تمرین یا فن خاص.

۲-۵-۲ حضورذهن  و مراقبه

حضورذهن با شبکه­ای از مفاهیم کلیدی پیوند خورده است. یکی از مفاهیم بودهی چیتا^[۵] است که به عنوان یک رویکرد برای ارتقاء بهزیستی فرد مورد تأکید قرار گرفته است (توماس و ویک^[۶]، ۲۰۰۸).

مفهوم بودهی چیتا که قلب دگرگونی و تبدیل است، یکی از مفاهیم خیلی مهم در بودیسم است. اگرچه ترجمه این مفهوم سخت است، بودهی^[۷] به معنی ” بیدار و هشیار”، “روشن بین و روشنفکر” و “کاملاً باز و گشوده” است. چیتا^[۸] به معنی”ذهن”، “قلب” یا “نگرش” است (بودیست­ها بین قلب و ذهن تمایزی قائل نیستند). قلب و ذهن، کاملاً باز در مفهوم بودهی چیتا تا حدی با توانایی دوست داشتن و احساس رحم و شفقت مترادف است. توانایی برای تبدیل و دگرگونی ریشه در ذهن دارد و کلید برای ذهن، مراقبه است (توماس و ویک، ۲۰۰۸: ۲۴۷).

۲-۵-۳ کاهش استرس مبتنی بر حضور ذهن

کاهش استرس مبتنی بر حضورذهن در یک بافت پزشکی رفتاری برای بیمارانی که از درد مزمن و شرایط استرس­زا رنج می­برند ایجاد شده است (کبات زین، ۱۹۹۰). این روش بر اساس آموزش­های فشرده مراقبه ذهن آگاهانه می­باشد که در یک دوره ۸ هفتگی با جلسات روزانه ۵/۲ ساعته اجرا می­شود. همچنین در بین جلسه ششم و هفتم نیز یک جلسه یک روزه به مدت هفت ساعت به تمرین می­پردازند. زمان کلاس صرف نظر از برخی مباحث در زمینه استرس که توسط مربی مطرح می­شود، صرف تمرین مراقبه رسمی، بحث­های گروهی و پرسش و پاسخ شرکت­کنندگان در زمینه تجربیات جاری شان می­شود. کلاس­ها ممکن است شامل ۳۰ شرکت­کننده با طیف وسیعی از اختلالات باشند. کاهش استرس مبتنی بر حضورذهن  در عوض شرکت دادن افراد در گروه­ها بر اساس تشخیص یا اختلالات روانی، به طور سنتی افراد را با طیف متفاوتی از مشکلات در هر گروه قرار می­دهد. این روش تأکید می­کند که همه شرکت­کنندگان بدون توجه به نوع اختلال، جریان پیش رونده­ای از تغییرات درونی پایدار را تجربه می­کنند؛ و همه از توانایی پرورش آگاهی لحظه به لحظه برخوردارند. با وجود این، در برخی نشست­ها، کاهش استرس میتنی بر حضورذهن برای جمعیت­های خاصی از قبیل بیماران سرطانی، زنان مبتلا به بیماری قلبی یا زوج­هایی که در جستجوی افزایش رضایتمندی زناشویی هستند، به کار می­رود (بایر، ۲۰۰۶). در اصل این روش به عنوان یک ضمیمه انتخابی در درمان­های پزشکی استاندارد برای افرادی که از درد، ناتوانی، بیماری­های مزمن تهدیدکننده زندگی در رنج هستند، به کار می­رود (مک، ۲۰۰۸).

بیشتر برنامه­های کاهش استرس مبتنی بر حضورذهن  با یک جلسه ارزیابی و راهنمایی یک فرد با گروه کوچکی تشکیل می­شوند که در آن رهبر گروه منطق و روش کار دوره را توضیح داده و از شرکت­کنندگان تقاضا می­کند تا دلایل­شان را برای شرکت در جلسه به بحث بگذارند. این چالش به وسیله لزوم برنامه های فشرده برای تکالیف خانگی تمرینات حضورذهن مورد بحث قرار می­گیرد و شرکت­کنندگان ترغیب می­شوند تا جهت حضور در تمام جلسات و انجام تکالیف خانگی (حداقل ۴۵ دقیقه هر روز، ۶ روز در هفته) به طور کلامی متعهد شوند. بسیاری از برنامه­های حضورذهن مبتنی بر کاهش استرس شامل یک مصاحبه منحصر به فرد بعد از جلسه می­باشد که در آن تجربیات جلسه و هدف­های آینده مورد بحث قرار می­گیرد. با توجه به زمانی که به اجرای تمرینات حضورذهن  اختصاص داده می­شود و بحث درباره تجربیات افراد گروه با آنها، هشت جلسه گروه به طور عمده تجربی هستند. انبوهی از تمرینات حضورذهن آموزش داده می­شوند. اطلاعات آموزشی درخصوص استرس شامل موضوعاتی از قبیل روانشناسی استرس، پاسخ به استرس و اثر ارزیابی بر ادراک استرس در بیشتر جلسات تلفیق می­شود (بایر، ۲۰۰۶).

۲-۵-۴ مداخلات مبتنی بر حضور ذهن

الف) پذیرش و تعهد (^[۹]ACT): نظریه پذیرش و تعهد را مبتنی بر “تعریف رفتاری مدرن از حضور ذهن  که برپایه یک نظریه قابل آزمون استوار شده است”، توصیف کردند (فلچر و هایس، ۲۰۰۶). در این روش درمانی تصور می­شود که رنج بردن از فرایند کلامی بهنجار به وجود می­آید. بنابراین این درمان به یک نظریه پایه­ای خوب پژوهش شده زبان- نظریه قالب ربطی^[۱۰]– مرتبط است (هیز، ۲۰۰۴). بر طبق نظریه قالب ربطی، رنج از فرایندهای بهنجار کلامی ناشی می­شود، زیرا موجودات ناطق قادرند تا تجربیات آزارنده­شان را بازسازی کنند و از زبان در هر بافت محیطی استفاده کنند. چنین رنجی به وسیله امتزاج شناختی گسترش می­یابد. تسلط زبان، رویدادهای احتمالی را بیش از اندازه هدایت می­کند چنانچه رفتار به جای اینکه به وسیله بافت محیطی تنظیم شود به گونه­ای کلامی تنظیم شود، اشخاص در عوض زیستن در زندگی در سرهایشان زندگی خواهند کرد. رنج بردن ممکن است بیشتر به سبب تلاش برای اجتناب تجربی یا تلاش برای اجتناب کردن از تجربه درونی (به عنوان مثال هیجانات، افکار، احساسات) گسترش یابد. به دلیل اینکه تجربیات خصوصی اغلب با تاریخچه شخصی (مثلاً یک خاطره) در ارتباط هستند بنابراین اجتناب تجربی تجربیات خصوصی معمولاً کارایی ندارد. تلاش عمده برای اجتناب از تجربه خصوصی درونی احتمالاً سبب فراخوانی خاطره آن تجربه می­شود (به عنوان مثال فکر”مضطرب نباش” اضطراب را به یاد فرد می­آورد). در مجموع اجتناب تجربی یک انحراف از عمل مؤثر در محیط جاری است (هیز، ۲۰۰۲)………………….

………………………..

………………………