مبانی نظری و پیشینه پژوهش در باب سازه ی تاب آوري

مباحث نظری در باب سازه ی تاب آوري :

صفت تاب آوری به عنوان گرایش به تعدیل و مدیریت مؤثر پاسخ های فرد در برابر تقاضاها و استلزام های متغیر محیطی و نیز داشتن توانایی بهبودی مؤثر در شرایط استرس­زا توصیف شده است(بلاک و بلاک، ۱۹۸۰).  پژوهش­ها نشان داده­اند که تفاوتهای فردی در صفت تاب آوری پیش بینی کننده توانایی بهره برداری از هیجان های مثبت به هنگام مقابله با تجربه­های هیجانی منفی است. همچنین افراد تاب­آوری از راهبردهای مقابله­ای دیگری از هیجانهای مثبت می­تواند به طور موقتی حوزه­ها و میدانهای فکری افراد را توسعه داده و توجه منعطف را فراهم کنند که به تبع آن بهزیستی فرد نیز افزایش می­یابد(توگادی و فردریکسون^[۱]، ۲۰۰۷).

تعریف تاب­آوری :

تعاریف اخیر از تاب­آوری متغیر و مشکل­زا هستند(کاپلین^[۲]، ۲۰۰۵). برخی تاب­آوری را به عنوان یک صفت یا ویژگی مشخص تعبیر کرده­اند، درحالی که دیگران آن را به عنوان يك صفت يا ويژگي مشخص تعبير كرده اند، در حالي كه ديگران آن را به عنوان يك فرآيند تحولي فرا رونده كه سازگاري مثبت در شرايط سخت و دشوار را باز مي نماياند تلقي كرده اند. ترشي و كيلر(۲۰۰۵) بروكس^[۳](۲۰۰۵) تاب آوري را به عنوان«ظرفیت کودک در مدارای مؤثر با استرس و فشار مقابله با چالشهای روزمره، بازگشت از ناامیدی­ها، اشتباهات، ضربه­ها، و مصائب به ایجاد توسعه اهداف روشن و واقع­گرایانه، حل مسائل، تعامل راحت با دیگران و رفتار توام با احترام و وقار با خود و دیگران و نیز به عنوان “توانایی برخورد با چالش های زندگی همراه با اطمینان، هدفمندی، مسئولیت پذیری، همدلی، و امید و متفکرانه”  تعریف کرده اند.

یک متغیر مهم در نظریه پیشگیری متمرکز بر عوامل خطرساز در سالهای اخیر تمرکز بر تاب­آوری است. تاب آوری به عنوان یک مفهوم مرتبط با حوزه­های پیشگیری در رشد نوجوانان در مطالعات طول گارمزی و استرتیمن(۱۹۷۴) و مایکل راتر(۱۹۷۹) و سایر پژوهشگران مطرح شد که ویژگی­های رشدی کودکان و نوجوانان را مورد بررسی قرار داده­اند(محمدخانی ۱۳۸۵).

ماستین^[۴](۲۰۰۱) پس از مطالعات گسترده در حوزه تاب­آوری در کودکان و نوجوانان به این نتیجه رسید که برنامه­های پیشگیرانه در حوزه سلامت روان که بر بعد مثبت آن تمرکز داشته باشد. علاوه بر ارتقاء سلامت روان افراد می­توان ارتقاء سلامت جامعه را به طور کلی نیز دربرداشته باشند(سلیمانی نیا و همکاران، ۱۳۸۴).

دولین^[۵](۱۹۹۵) تاب­آوری را به عنوان انطباق موفق و سازگارانه علیرغم وجود خطرات و ناملایمات تعریف می کند.

ماستن، بست و گارمزی(۲۰۰۵) تاب­آوری را به عنوان فرآیند، ظرفیت یا نتیجه انطباق موفق با وجود شرایط چالش یا تهدید کند. اسمیت^[۶](۲۰۰۶) “تاب­آوری  را به عنوان فرایندی که به آگاهی قوی و محکم” منجر می شود تعریف کرده است. اما تاب­آوری روانشناختی ممکن است به صورت عملیاتی به عنوان آگاهی قوی و محکم تعریف شود، یعنی این باور که فرد می­تواند با استقامت تکالیف مربوط به هدف را در میان چالش­های متغیر و موقعیت­های دشوار و ناگوار پیگیری کند و انجام دهد. وینسلو، ساندلر و ولیچیک^[۷](۲۰۰۶) تاب­آوری را “دست یابی کودک به نتایج تحول مثبت و اجتناب از نتایج غیرانطباق در شرایطی که به طور قابل ملاحظه دشوار و فلاکت بار است” تعریف کرده­اند.

این تعریف سه مفهوم اصلی مصیبت یا فلاکت، نتایج مثبت و منابعی که دست­یابی به نتایج مثبت را تحت شرایط سخت و دشوار فراهم می­کند را شامل می­شود. مصیبت یا شرایط سخت به رابطه بین کودکان و محیط شان اطلاق می­شود که در آن ارضای نیازهای اساسی و تحقق اهداف بنیادی تهدید می­شود یا انجام موفقیت آمیز تکالیف تحول مناسب با سن مختل می­شود (ساندلر^[۸]، ۲۰۰۱) مصائب با شرایط سخت می­تواند در حوزه­های فردی و مانند آسیب­های خانوادگی مانند طلاق، سازمانی و جامعه مانند (فقر، تبعیض، بی نظمی و خشونت) اتفاق بیفتد (وینسلو^[۹] و همکاران ۲۰۰۶) بخشی از مطالعات تاب­آوری بر شناسایی منابعی که وقوع و حصول نتایج مثبت و منفی به صورت به هم پیوسته و مرتبط به هم مفهوم سازی شده است که تحقق و انجام موفق تکالیف تحولی و نیز اجتناب از مشکلات و مسائل هیجانی- رفتاری و اختلالهای ذهنی را شامل می­شود. منابع در حوزه­های فردی، خانوادگی، سازمانی و جامعه از طریق بهبود و ارتقاء فرایندهای انطباق مؤثر و نیز کاهش مواجهه کودک با شرایط سخت و مصائب موجب تسهیل نتایج مثبت می شوند(ساندلر، ۲۰۰۱) منابع فردی، مهارتهای شناختی- هیجانی و رفتارهای مانند توانایی شناختی بالا، خود تنظيم­گری و تلاشهای مقابله­ای مؤثر را شامل می­شود. این منابع حفاظتی مهم همراه با منابع خانوادگی و اجتماعی نقش اساسی در تأمین سلامت و افزایش تاب آوری افراد در مواقع فشارزا ایفا می کنند(وینسلو و همکاران، ۲۰۰۶).

سیر تاریخی و فرآیند تحولی تاب­آوری

کودکان و نوجوانانی که تحولشان توسط فقر، طرد، بدرفتاری، جنگ، خشونت، یا مواجهه با سرکوب نژادپرستی و تبعیض تهدید می­شود چگونه موفق می­شوند، وقتی که والدین آنها توسط سوءمصرف مواد، بیماری روانی یا بیمار جسمی جدی و بیکاری و فقر شدید ناتوان می­شوند، چه چیزهای از آنها محافظت می­کنند؟ و پدیده تاب­آوری را در مورد کودکانی که با وجود چالشهای جدی و شدید در تحولشان موفق می­شوند چگونه تبیین کنیم؟ برای پاسخ به این پرسش­ها و احتمالاً پرسش­های دیگر مطالعه علمی تاب­آوری حدود ۴ دهه پیش زمانی شکل گرفت که پژوهشگران پیش رو به پدیده انطباق در میان گروه های از کودکان که به عنوان افراد در معرض خطر پدیدآیی آسیب شناسی روانی بعدی به حساب آورده شده بودند توجه کردند(ماستن و همکاران، ۲۰۰۱) به نقل از پرتو ،۱۳۸۹).

۲-۲- موج مطالعات تحولی تاب­آوری :

موج اول :

از یک نظر گاه تاریخچه­ای اولین موج بررسی تاب­آوری بر تغییر الگو از توجه به عوامل خطرزایی که منجر به مشکلات روانشناختی شده به شناسایی توانایی­های یک فرد متمرکز بود(بنسون^[۱۰]، ۱۹۹۷) ویژگی و فرض تاب آوری این است که افراد توانایی های را دارا هستند که به آنها کمک می­کند تا علیرغم شرایط ناگوار به بقاء خود ادامه دهند. اینکه تاب­آوری نوعی یادگیری است یا بخشی از ماهیت ژنتیکی فرد است، موضوعی است که محققان در حال بررسی آن هستند، ویژگی­های تاب­آوری همچنین به عنوان عوامل محافظتی و دارایی های تحولی نیز در نظر گرفته شده است. در اين ارتباط مطالعه اولیه­ای که در اکثر ادبیات تاب­آوری مورد اشاره قرار می­گیرد کاری است که توسط ورنر و اسمیت^[۱۱](۱۹۹۲) انجام شد و طی آن یافته­های یک مطالعه بلندمدت ۳۰ ساله گزارش گردید. ورنر مطالعه خود را در سال (۱۹۵۵) در میان کودکانی آغاز کرد که در معرض چهار گروه از عوامل خطرزایی محیطی قرار داشتند. تقریباً ۲۰۰ نفر از ۷۰۰ نفر که مورد مطالعه در معرض فشار قبل از تولد فقر بی­ثباتی روزانه و مشکلات شدید سلامت روان بودند وی مشاهده کرد که ۷۲ نفر از ۲۰۰ کودک علیرغم عوامل خطرزا کارکرد مناسبی داشتند در این ارتباط ورنر ویژگی­های تاب­آوری که با این افراد کمک کرده بود که علیرغم تجربه عوامل خطرزا بودن مشکل باقی بمانند دسته­بندی کرد.

پدیده شناسی ورنر شامل ویژگی­های فردی از قبیل مؤنث، تنومند، از نظر اجتماعی مسئول، سازگار و متحمل بودن، پیشرفت گرایی، قدرت کلامی و عزت نفس بود. وی همچنین بر این اعتقاد است که یک محیط مراقبتی (بیرون و درون خانواده) به فرد کمک می­کند تا شرایط ناگوار را راحت­تر پشت سر بگذارد. همچنین راتر(۱۹۷۹، ۱۹۸۵) نیز مطالعاتی همه گیرشناختی را در شهر لندن و جزایر اطراف انجام داد. دریافت که یک سوم افراد علیرغم تجربه عوامل خطرزا تاب­آور بودند. برخی از ویژگی­های تاب­آوری که راتر طی مطالعات خود به آنها دست یافت عبارت بودند از داشتن خوی^[۱۲] نرم، مؤنث بودن، فضای مثبت مدرسه، تسلط^[۱۳] بر خود، خودکارایی، مهارتهای برنامه ریزی و یک رابطه گرم و نزدیک با بزرگسال. در همین ارتباط نورمن و گارمزی (۱۹۹۱) و همکارش مطالعاتی را به منظور بررسی کژکاری در کودکان دارای والدین اسکیزوفرنیک از سال (۱۹۷۱ تا ۱۹۸۲) انجام دادند. این پژوهشگران دریافتند که این کودکان نه تنها ناسازگار نشدند بلکه افرادی گرم و صلاحیت­دار شدند. معیار اطمینان گارمزی عبارت بود از مؤثر بودن در کار، بازی، دوست داشتن، انتظارات بالا، دیدگاه مثبت، اعتماد به نفس، کانون کنترل درونی خود نظم­دهی^[۱۴] مهارتهای مشکل گشایی، مهارتهای تفکر انتقادی و شوخ طبعی سه عنصر تاب­آوری از دیدگاه گارمزی عبارت بود از آمادگی شخصیتی، محیط خانوادگی حمایتی و سیستم حمایتی خارجی. پس از گارمزی و تحت نظر بنسون (۱۹۹۷) یک مؤسسه پژوهشی پیمایش را بر روی ۳۵۰۰۰۰ دانش آموز پایه ۶ تا ۱۲ ساله در ۶۰۰ محله طی ساله های ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۹ انجام داد. این گروه ابتدا ۳۰ دارای تحولی شناسایی کرده که افراد جهت کارکرد بهینه در زندگی دارا بودند. ولی با تداوم مطالعات این دارایی ها تحولی به ۴۰ عدد رسیدند این دارایی ها به دو گروه تقسیم شدند. عوامل بیرونی شامل دریافت حمایت (از خانواده، بزرگسال، همسایه­ها و مدرسه) یک حس قدرت و اختیار دادن (ارزش­گذاری) آگاهی از مرزها و انتظارات و استفاده سازنده از زمان عوامل و دارایی های درونی شامل تعهد آموزشی (انگیزش پیشرفت) ارزشهای مثبت (مراقبت، صداقت، مسئولیت، امانت) شایستگی های اجتماعی و یک هویت مثبت (عزت نفس، حس هدفمندی، و کانون کنترل درونی). در همین ارتباط برنارد^[۱۵](۱۹۹۷) پس از یک بررسی جامع پیشینه پژوهش تاب­آوری بیان می­دارد که پژوهش های انجام شده در سراسر دنیا نشانگر این موضوع هستند که حداقل ۵۰ درصد و معمولاً ۷۰ درصد از کودکان در معرض عوامل خطرزا در آینده نه تنها از نظر شاخص های اجتماعی موفقند بلکه افرادی هستند مطمئن شایسته و مراقب.

اخیراً نیز در ادبیات پژوهش روانشناسی مقالاتی ارائه شده است که توصیف کننده توانمندی ها و ویژگی­های مشخص کننده حالات سلامت روانی هستند. در این ارتباط یکی از شماره­های مجله روانشناسی آمریکا (۲۰۰۰) به توصیف ویژگی­های بهینه یا آنچه که حالات تاب­آوری نامیده می­شود پرداخته است. کیفیات تاب­آوری که در این شماره توصیف شده است عبارتند از شادکامی (بوس^[۱۶]، ۲۰۰۰) آسایش ذهنی (نبز^[۱۷]، ۲۰۰۰) و خوش بینی (پیرسون^[۱۸]، ۲۰۰۰). فعالیت های ارزشمندی که طی موج اول بررسی تاب­آوری صورت گرفت به شناسایی ویژگی­های تاب­آوری منجر گردید که به افراد کمک می­کند تا از شرایط ناگوار بدون آسیب خارج شوند. فهرست ویژگی­های حالات، شرایط و امتیازاتی که به تاب­آوری منجر می­شوند در ادبیات پژوهشی بیشمار هستند پس از این جهت پژوهشی از شناسایی به پرورش این ویژگی­ها تغییر کرد.

[۱…………………………

………………………..

………………………..