پیشینه ومبانی نظری يژوهش تکانشگري

تکانشگري[۱]

تكانشگري هسته اصلي بسياري از آسـيب هـاي اجتمـاعي مانند مصرف مواد، قماربازي بيمارگونه، اختلالهاي شخصيت و دست زدن به اقدامات پرخاشجويانه اسـت. ايـن اخـتلال هـر ســال موجــب از ميــان رفــتن زمــان و ســرمايه در بــسياري از كـــشورها مـــي شـــود. یکی از رایج ترین تعاریف، تکانش گری به صورت آمادگی قبلی برای واکنش های سریع و بدون برنامه به محرک های درونی یا بیرونی بدون در نظر گرفتن نتایج منفی آن واکنش ها برای خود فرد یا دیگران، تعریف می شود(استنفورد [۲]و همکاران، ۲۰۰۹).

فرآيند تصميم­گيري يا برگزيدن يك گزينه از ميان چند گزينه، يكي از عالي­ترين پردازش­هاي شناختي به شمار مي­رود. گونه ويژه­اي از اين فرآيند كه به عنوان تصميم­گيري مخاطره آمیز شناخته مي­شود، در شرايطي پردازش (RDM) مخاطره­آميز[۳] مي­شود كه شخص با گزينه­هايي روبه رو مي­گردد كه انتخاب آنها باري از سود يا زيان در حال يا آينده به دنبال دارد و در عين حال ميزان اين سود و يا زيان با درجاتي از احتمال همراه است (اختياري و بهزادي،  ۱۳۸۰الف و ب).

تصميم­گيري مخاطره­آميز اهميت بالايي در زندگي فردي و اجتماعي افراد دارد و اختلال در اين نوع تصميم­گيري هسته اصلي پديده تكانشگري و رفتارهاي تكانشي[۴] را تشكيل مي دهد (اختياري و بهزادي۱۳۸۰ الف). رفتارهاي تكانشي كه در برخي رويكردها، رفتارهاي مخاطره آميز[۵] نيز خوانده مي­شوند، به عملكردهايي گفته مي­شوند كه اگرچه تا اندازه­اي با آسيب يا زيان­هاي احتمالي همراهند، امكان دستيابي به گونه­اي پاداش را نيز فراهم مي­كنند (اختياري و بهزادي، جنتي و مقيمي، ۱۳۸۲). اين رفتارها بايد داراي سه عامل زير باشند:

الف) برگزيدن يك گزينه از ميان دو يا چند گزينه با پاداش احتمالي، ب) همراهي يكي از گزينه­ها با احتمال پيامدهاي ناگوار و ج) روشن نبودن احتمال پيامد ناگوار در زمان رخداد رفتار (لَن[۶] و چِرِک[۷]، ۲۰۰۰).

بسياري از مردم در زندگي روزمره دست به رفتارهاي تكانشي مي­زنند (مولر[۸]، بارت[۹]، دوگهرتي[۱۰]، اشميتز[۱۱] و سوان[۱۲]، ۲۰۰۱). هر چند نشان دادن نمونه­هايي از رفتارهاي تكانشي به نظر ساده مي­رسد، اما تعريف دقيق پديده تكانشگري دشوار است چرا كه اختلاف نظرهاي بسياري در تكانشي يا غيرتكانشي خواندن يك رفتار وجود دارد (اوندن[۱۳]، ۱۹۹۹). نكته پيچيده در بررسي رفتارهاي تكانشي تنوع عللي است كه مي­توانند بروز يك رفتار تكانشي را در پي داشته باشند. براي نمونه فردي كه مواد مخدر مصرف مي­كند، ممكن است به علت گرايش به رفتارهاي خطر پذير، توجه زياد به پاداش­ها، بي­توجهي به آسيب­ها، علاقه به تجربه چيزهاي تازه و يا ديگر ويژگي­هاي روان­شناختي چنين رفتار تكانشي­اي را انجام دهد.

۲-۱-۲-۱ تکانه

تكانه[۱۴] اصرار و ميل شديد به انجام يك عمل در پاسخ به يك محرك ذهني يا بيروني[۱۵] است (بروكر[۱۶]، ۱۹۸۹). تكانشگري طيف گسترده­اي از رفتارهايي است كه روي آن كمتر تفكر شده، به صورت رشد نايافته براي دست­يابي به يك پاداش يا لذت بروز مي­كنند­، از خطر بالايي برخوردارند، و پيامدهاي ناخواسته قابل توجهي را در پي دارند (اوندن، ۱۹۹۹). همچنين تعريف تكانشگري از ديدگاه رفتارشناسي، دربرگيرنده سود كوتاه­مدت هر چند كم ارزش در برابر دستاوردهاي بلندمدت ولي با ارزش­تر مي­باشد (پتري[۱۷]، ۲۰۰۱).

تكانشگري و رفتار تكانشي داراي سه ويژگي اساسي است كه آن را از اصطلاحات مشابهي مانند بيش­واكنش[۱۸] جدا مي­كند. اين رفتارها، شتاب­زده، برنامه­ريزي نشده[۱۹]، بدون فكر و مستعد اشتباه[۲۰] هستند، در حالي­كه در بيش واكنش به جاي تأكيد بر سرعت بروز عكس­العمل، تأكيد بر شدت و طول زماني است كه عكس­العمل رخ مي­دهد (سوان و هلندر[۲۱]، ۲۰۰۲). رفتارهاي تكانشي همچنين برخلاف رفتارهاي­جبري است كه فرد بر وجود رفتار آگاهي دارد و هدف از رفتار، نه كسب لذت، بلكه عموماً دوري از يك اضطراب مي­باشد. همچنين متفاوت از رفتارهايي كه ناشي از نارسايي در داوري [۲۲]و تصميم­گيري مي­باشند و فرد در حقيقت در مرحله قضاوت اختلال دارد (مولر و همكاران، ۲۰۰۱). مولر و همكاران (همان جا) بر پايه بررسي­هاي انجام شده با رويكردهاي زيستي، روان­شناختي و جامعه­شناختي بر روي تكانشگري، كوشيده­اند تعريفي براي پوشش هر سه رويكرد با عنوان تعريف زيستي – رواني – اجتماعي[۲۳] ارايه نمايند.

ديدگاه زيستي در بررسي­هاي انجام شده بر روي خشونت­هاي ناشي از تكانشگري، نشان داده است كه ساختار ذهني برخي از افراد براي دست­زدن به اعمال پرخاشگرانه مستعدتر از افراد ديگر مي­باشد. به طوري كه در ارزيابي­هاي الكتروفيزيولوژيك، اين افراد دامنه­هاي پتانسيل برانگيخته[۲۴] بلندتري نسبت به سايرين داشته و همچنين ميزان سوخت و ساز سروتونين در مايع مغزي – نخاعي اين افراد نسبت به سايرين بيشتر است.

ديدگاه روان­شناختي، تكانشگري را بر پايه سه مقوله تنبيه و/  يا خاموشي[۲۵]، پاداش­گزيني[۲۶] و بازداري پاسخ/ توجه[۲۷] بررسي نموده و باور دارد كه تعريف تكانشگري بايد دربردارنده سه عنصر زير باشد: كاهش حساسيت فرد به پيامدهاي منفي رفتار، عكس­العمل سريع و ناخواسته به محرك پيش از ارزيابي كامل اطلاعات و بي­اعتنايي به پيامدهاي درازمدت رفتار.

ديدگاه اجتماعي به تكانشگري، به عنوان يك رفتار آموخته­شده مي­نگرد كه كودك از خانواده و محيط اطراف آموخته است و بر اساس آن براي به دست آوردن خواسته­هاي مطلوبش به سرعت واكنش نشان مي­دهد و اين ويژگي نه تنها بر خود فرد بلكه بر سايرين هم اثر مي­گذارد (نظريه يادگيري اجتماعی)[۲۸]. گروهي از افراد براي يادگيري واكنش شتاب­زده و ناخواسته در برابر محرك­هاي دروني يا بيروني، بدون توجه به پيامدهاي منفي اين اعمال براي خود يا ديگران، مستعد می­باشند. افرادي كه با عنوان  «خشونت تكانشي»[۲۹] طبقه­بندي مي­شوند، بنا بر تعريف بالا از لحاظ زيستي نيز مستعد اعمال تكانشي مي­باشند و كاملاً متفاوت از گروه ديگري هستند كه دست به اعمال خشونت­آميز مي­زنند و محرك اولية موجه و منطقي براي خود دارند (مانند دست زدن به خشونت عليه كسي كه عضو باند مخالف بوده است) (مولر و همكاران، ۲۰۰۱)

۲-۱-۲-۲ پردازش گزينه ها در تصميم گيري مخاطره آميز

بررسي­ها نشان داده­اند كه تحليل گزينه­ها در فرآيند تصميم­گيري مخاطره­آميز بر پايه ميزان تأثيرگذاري آنها بر سامانه پاداش و گزند شناخت ما انجام مي­شود. اين تأثيرگذاري بر پايه زمينه­هاي داخلي مانند ميزان وابستگي به پاداش، پرهيز از گزند[۳۰]، مخاطره­جويي[۳۱]، نوجويي[۳۲]، وقفه­گريزي[۳۳] و خوش­بيني[۳۴] انجام مي­شود. عوامل خارجي تعيين كننده اين تأثيرگذاري شامل ارزش (مقدار، نوع، دفعات، زمان تأخير و احتمال) پاداش يا گزند همراه هر گزينه مي­باشد (اختياري، جنتي، پرهيزگار، بهزادي و مكري، ۱۳۸۳).

۲-۱-۲-۲-۱ عامل ارزش

 بار تشويقي[۳۵] يا تنبيهي[۳۶]  هر گزينه، در برتري يافتن آن در ميان گزينه­هاي ديگر و در نتيجه انتخاب آن، نقش اساسي دارد. چگونگي پردازش اين دو جنبه متفاوت در هر گزينه به ايجاد دو مفهوم وابستگي به پاداش و دوري از گزند مي­انجامد كه ميزان برتري هر كدام از اين عوامل در ساختار شناختي فرد نقش مهمي در شيوه تصميم­گيري در شرايط مخاطره­آميز خواهد داشت (اختياري و بهزادي، ۱۳۸۰ الف). در يك بررسي (اختياري ، بهزادي، جنتي و مكري، ۱۳۸۳) تأثير سني دفعات و ميزان يك پاداش يا گزند در راهبرد تصميم­گيري مخاطره­آميز در يك گروه از ايرانيان و تفاوت­هاي احتمالي بين فرهنگي نشان داده شد.

۲-۱-۲-۲-۲عامل زمان

 زمان ارايه يك پاداش يا گزند پس از انتخاب گزينه­هاي گوناگون، در رتبه­بندي گزينه­ها در هنگام پردازش شرايط آنها (پيش از تصميم­گيري) نقش ويژه­اي ايفا مي­كند. بي­گمان به تعويق افتادن هر پاداش و گزندي، از ميزان اهميت آن مي­كاهد، اما شدت اين كاهش به عنوان بخشي از ساختار شناختي هر فرد، در چگونگي تصميم­گيري مخاطره­آميز وي تعيين كننده خواهد بود (اختياري، بهزادي، جنتي و مقيمي،۱۳۸۲؛ اختياري، بهزادي و مكري، ۱۳۸۲).

۲-۱-۲-۲-۳ عامل احتمالات

 همراه شدن گزينه انتخابي با درجاتي از پاداش يا گزند، عامل ديگري در پردازش گزينه­هاست. شيوه ارزشيابي ميزان عدم قطعيت در سازمان شناختي فرد در تصميم­گيري وي تأثيرگزار خواهد بود (اختياري و بهزادي،۱۳۸۰ ب).

پردازش شناختي براي تصميم­گيري مخاطره­آميز بر پايه عوامل سه­گانه ياد شده در سه وضعيت زير انجام مي­شود:

وضعيت آگاهانه منطقي: يك ضرب و تقسيم ساده رياضي مي­تواند به ما پاسخ­هايي منطقي در زمينه انجام رفتار تكانشي و يا عدم انجام آن بدهد اما آيا در عمل اين اتفاق خواهد افتاد……………………….

………………………

……………………..

[۱] impulsiveness

[۲]Stanford MS

[۳] risky decision making

[۴] impulsive behavior

[۵] risky behaviors

[۶] Lane

[۷] Cherek

[۸] Moeller

[۹] Barrett

[۱۰] Dougherty

[۱۱] Schmitz

[۱۲] Swann

[۱۳] Evenden

[۱۴] impulse

[۱۵] Churchill’s Medical Dictionary, 1989

[۱۶] Brooker

[۱۷] Petry

[۱۸] over reaction

[۱۹] unplanned

[۲۰] error prone

[۲۱] Hollander

[۲۲] judgement

[۲۳] biopsychosocial

[۲۴] evoked potential amplitudes

[۲۵] punished &/or extinction paradigm

[۲۶] reward-choice paradigm

[۲۷] response disinhibition/attentional paradigm

[۲۸] social learning theory

[۲۹] impulssive aggression

[۳۰] reward dependence & harm avoidance

[۳۱] venturesomeness

[۳۲] novelty seeking

[۳۳] delay aversion

[۳۴] optimism

[۳۵] reward

[۳۶] punishment