مبانی نظری و پیشینه تحقیق برای فصل دوم پایان نامه بررسي علل گسترش و تعميق روابط ايران و سوريه پس از انقلاب اسلامي ايران

۱- رئاليسم

واقع­گرايي ديدگاه مسلّط در رشته روابط بين‌الملل و مهم‌ترين و پايدار‌ترين نظريه روابط بين‌الملل بوده است.^[۱] افرادي چون رينولد نيبور، آرنولد ولفرز، جرج كنان، ‌هانس مورگنتا، ريمون­آرون و كنت والتز از شخصيّت‌هاي شاخص در اين ديدگاه مي‌باشند. مورگنتا را مي‌توان از شخصيّت‌هاي شاخص در اين ديدگاه به‌ شمار آورد. از ديد او، سياست بين‌الملل صرفاً در مورد «منافع به معناي قدرت»  مي‌باشد . به عبارت ديگر، اهداف و مقاصدي كه دولت‌ها دارند، توسط ديگران از طريق اعمال قدرت تعديل و محدود مي‌گردد. از اين رو، ‌قدرت خود به صورت يك هدف در سياست خارجي دولت‌ها در مي‌آيد.^[۲] واقع گرايي بر دولت به عنوان كنشگر اصلي در روابط بين‌الملل متمركز است و پيش فرض اصلي آن اين است كه چون هدف اصلي كشور‌داري بقاي ملّي در يك محيط خصمانه و آنارشيك است، كسب قدرت هدف غايي و اجتناب‌ناپذير سياست خارجي است. از اين رو سياست بين‌الملل و به واقع هر سياستي به عنوان مبارزه براي قدرت تعريف مي‌شود.­ به اين ترتيب قدرت مفهوم اصلي در تفكر رئاليستي و نيروي محركه نظام بين­المللي و هدف اصلي رفتار دولت­هاست.^[۳]  قدرت توانايي جهت كسب چيزي است كه شما آن را مي‌خواهيد و از طريق تهديد يا استفاده از زور به دست مي‌آيد. از اين رو صرف نظر از ميزان قدرتي كه يك دولت دارد، منافع ملي بنيادين همه كشورها بايد بقا باشد.^[۴]از اين رو واقع‌گرايان، شأن كنشگري براي دولتها قائل هستند و آنها را واحدهايي يكپارچه و خردورز تلقي مي‌كنند كه همانند يك انسان مي‌انديشند، تصميم مي‌گيرند و عمل مي‌كنند. اين برداشت انسان­گونه از دولت به وجود منافع متعدد­ و متعارض در درون دولتها و چگونگي تصميم­گيري در آنها توجه ندارد. به علاوه،‌ تأكيد بر شبيه بودن دولتها در نظام بين‌الملل به زمينه‌هاي متفاوت فرهنگي توجه نمي‌كند و در نتيجه برداشت‌هاي متفاوت از عقلانيت و رفتار عقلاني را ناديده مي‌گيرد.^[۵] تأكيد واقع‌گرايان بر قدرت دولتها را در موقعيتي قرار مي‌دهد كه تنها خود بايد خود را حفظ كنند. در اين موقعيت كه آن را موقعيت خودياري^[۶] ناميده‌اند، ‌دولت به تنهايي حافظ امنيت خود مي‌باشد. بر اساس اصل خود‌ياري،‌ براي بقاي خويش به هيچ وجه نمي‌توان به حمايت دولت ديگر متكي بود. ساختار نظام ‌بين‌الملل اجازه دوستي را نمي‌دهد. همكاري نيز تنها زماني كه منافع ملّي و مصالح قدرت ايجاب مي‌كند ممكن است.^[۷]در اين گونه محيط آنارشيك، ‌طبيعي است كه منازعي دايمي‌ جريان دارد و هرگز نمي‌توان به طور كامل از آن خلاصي يافت. البته واقع‌گرايان در­ عين ­حال معتقدند مي‌توان سازوكاري براي جلوگيري از جنگ انديشد و اين ساز­و­كار به عنوان موازنه قدرت تعريف شده است. موازنه قوا يعني حالتي كه در آن نوعي توزيع باثبات قدرت حاصل گردد. به باور واقع‌گرايان در بسياري از موارد به هم خوردن موازنه قدرت باعث بروز جنگ در سياست بين‌الملل مي‌شود.

در نزد واقع‌گرايان منافع ملّي مفهوم كليدي و چراغ راهنماي سياست خارجي است. از نظر مورگنتا منافع ملّي جوهره­ی سياست تلقي مي‌شود كه تحت تأثير زمان و مكان قرار نمي‌گيرد.^[۸] با وجود برخي تفاوت­ها،­ نو واقع­گرايي نيز چارچوب‌هاي كلي واقع­گرايي را حفظ مي‌كند. والتز كه مهم‌ترين نظريه پرداز نو واقع گرايي محسوب مي‌شود همچنان دولت‌ها را مهم‌ترين بازيگر مي‌داند و در اين مسير برداشتي شيء انگارانه از دولت دارد. او نيز دولت را كنشگري يكپارچه مي‌بيند كه تابع منطق عقلاني است. او نيز به پوياييهاي داخل دولتها و پيچيدگيهاي تصميم گيريها و …كاري ندارد. او نگاهي مادي‌گرايانه به روابط بين‌الملل دارد و براي او هنجارها و قواعد مهم نيستند و آنچه از نظر او اهميت دارد توزيع توانمنديهاي مادي است.^[۹] اگرچه رئاليست­ها چنداني اعتقادي به اتحادها و دوام آن ندارند اما معتقدند به هنگام ضرورت دولت­ها بايد براي ايجاد توازن و غلبه بر حريف دست به اتحاد زنند. اتحاد ايران و سوريه نيز در همين قالب قابل توضيح است. بدين معنا که دو طرف براي پيروزي بر حريف خود يعني اسرائيل رو به چنين اتحادي آورده­اند. در ادامه شرايطي را که منجر به اتحاد مي گردد از منظر رئاليسم بررسي مي نماييم.

۱ -۱٫ مباني اتحاد کشورها

در اين بخش ضمن بيان مباني و مؤلفه­هايي که سبب مي­شود دو کشور راه نزديکي و سپس اتحاد با يکديگر را بپويند بررسي مي­کنيم و سپس از اين منظر، روابط ايران و سوريه را مورد مداقه قرار مي­دهيم. در اين بخش مؤلفه­هايي چون ايدئولوژي، منافع مشترک، دشمن مشترک، هم مرزي و فرهنگ مشترک به عنوان مواردي که سبب نزديکي دو کشور مي­گردد، مورد بررسي قرار مي­گيرند و سپس به اين بحث پرداخته مي­شود که آيا اين مؤلفه­ها در روابط ايران و سوريه جاري است که اتحاد استراتژيک روابط ايران و سوريه را رقم بزند.

 ۱ – ۱ – ۱ . ايدئولوژي: يکي از مؤلفه­هاي که زمينه­ساز نزديکي کشورها مي­گردد، وجود ايدئولوژي مشترک ميان دو يا چند کشور است. ايدئولوژي نشان داده که مي­تواند به خوبي کشورهايي که حتي نزديکي جغرافيايي با هم ندارند را در کنار يکديگر بنشاند. ايدوئولوژي از آن جهت که يک ساختار متصلّب فکري را ايجاد مي­کند و گروه­هاي مختلف را بدور خود جمع مي­کند، مي­تواند براحتي پيوند دهنده­ی بسياري از مؤلفه­هاي ناهمگون باشد.

تاريخ کشورهايي که بيش از ۵ دهه در طول جنگ سرد در کنار اتحاد جماهير شوروي ايستادند، به خوبي ارزش و همچنين اهميّت ايدئولوژي را نشان مي­دهند. همچنين اتحاد کشورهاي بلوک غرب به آنچه آنها آزادي و دموکراسي مي­ناميدند، بيانگر کارايي ايدئولوژي براي کنار يکديگر قرار دادن کشورهاي مختلف در اقصي نقاط جهان است.

۲ – ۱ – ۱٫  منافع مشترک: وجود منافع مشترک در ميان کشورها سبب مي شود دو کشور به سمت اتحاد استراتژيک حرکت نمايند. بالتبع تا زماني که اين منافع مشترک پابرجا بماند، روابط نيز تداوم مي­يابد و در صورت اتمام اين منافع مي­توان شاهد پايان شراکت و اتحاد استراتژيک بود. وجود منافع اقتصادي، امنيتي و سياسي مواردي است که مي­توان به آن اشاره کرد.

۳ – ۱ – ۱٫ زمينه­هاي فرهنگي مشترک: يکي ديگر از مؤلفه­هايي که سبب مي­شود کشورها به سمت اتحاد استراتژيک بروند وجود زمينه­هاي فرهنگي مشترک است. در اين ميان کشورها با تکيه بر ارزش­هاي فرهنگي و يا تشابهات فرهنگي سعي مي­کنند تا براي يکديگر رابطه نزديک و استراتژيک را تعريف کنند. براي مثال تکيه بر آرمانهاي جهان عرب و همچنين تشکيل اتحاديه­اي به اين نام مولفه است که سالهاست توسط برخي از سردمداران جهان عرب مطرح شده و سعي مي­کنند تا مواضع خود را در يک چارچوب عربي به جهان خارج عرضه کنند.

۳ – ۱ – ۱٫  وجود دشمن مشترک: گاهي اوقات دو کشور نه داراي مرز مشترک هستند و نه داراي ايدئولوژي يکسان. اما وجود يک دشمن مشترک سبب مي­شود که دو کشور به سمت ايجاد اتحاد استراتژيک حرکت نموده تا از اين طريق دشمن را تضعيف نمايند. شايد اگر اسرائيل در منطقه خاورميانه بوجود نمي­آمد، بسياري از اتحاد­ها بوجود نمي­آمد.

بررسي چهار مؤلفه فوق نشان مي­دهد که اتحاد ميان ايران و سوريه نه به خاطر وجود مرز و تشابه­هاي فرهنگي و نه به علت داشتن ايدئولوژي مشترک است. حتي در برخي موارد ديده شده است که دو کشور در اين زمينه­ها به شدت مي­توانند به سمت واگرايي حرکت نمايند تا اتحاد و همگرايي. براي مثال سوريه از کشورهايي است که بر عربيّت خود تاکيد مي­نمايد و همچنان تلاش دارد تا رهبري جهان عرب را بدست گيرد. حتي در برخي موارد در ادعاهاي ارضي اعراب عليه ايران، با اتحاديه عرب همصدا شده و ضمن اشغالگر خواندن تهران، خواهان خروج ايران از جزاير سه­گانه شده است. همچنين در حالي که ايران پيش از انقلاب بر مؤلفه­هاي بيداري جهان اسلام و شکل­گيري موج راديکاليسم عليه غرب تاکيد داشت، کشور سوريه با عوامل بنيادگرايي چون اخوان­المسلمين به شدت برخورد کرده و به شدت با راديکاليسم در کشورش برخورد مي­کند.

شواهد فوق نشان مي­دهد که مهم­ترين عامل در نزديکي دو کشور ايران و سوريه وجود دشمن مشترک است که اين مهم را ابتدا صدام در غالب عراق و همزمان با آن اسرائيل ايفا مي­کند. بواقع اگر سوريه با عراق بر سر انديشه حزب بعث و همچنين با اسرائيل بر سر اشغال بلندي هاي جولان مشکل نداشت، اتحاد ميان ايران و سوريه به سختي شکل مي­گرفت.

۲- ليبراليسم

ليبرالها نگاهي خوش­بينانه به روابط بين‌الملل دارند و هرچند اين واقعيت را كه در روابط بين كشورها منازعه و جنگ وجود دارد را انكار نمي‌كنند و بر اين باورند كه صلح و همكاري نيز وجود داشته و مي‌تواند وجود داشته باشد.

….

….