پیشینه تحقیق و مبانی نظری پنج عامل بزرگ شخصیت

پنج عامل بزرگ شخصیت

ریشه‏های تاریخی الگوی پنج عاملی در صفات شخصیت

نقطه ابتدایی برای طبقه‏بندی صفات، کلمات زبان عامیانه در توصیف شخصیت است. در آغاز کیلچز^[۱] (۱۹۲۶)، بامگارتن^[۲] (۱۹۴۳)، آلپورت و ادوبرت^[۳] (۱۹۳۶) روان شناسان مختلفی بودند که از زبان عامیانه به عنوان منبعی برای تنظیم یک طبقه‏بندی علمی از صفات شخصیت استفاده کردند. آلپورت و ادوبرت (۱۹۳۶) یک مطالعه لغوی مربوط به شخصیت را در«فرهنگ بین‌المللی وبستر» انجام دادند. آن‌ها کلیه لغاتی را جمع‌آوری کردند که می‏توانست برای«تمیز و تشخیص رفتار یک فرد از دیگران به کار رود». نتیجه این کار ۱۷۹۵۳ واژه بود که حدود ۵/۴ درصد کل کلمات فرهنگ فوق الذکر را شامل می‏شد. آلپورت و ادوبرت در این فکر بودند که این هزاران صفت شخصیت را در یک طبقه‏بندی رضایت‏بخش سازمان‌دهی کنند که مورد استفاده روانشناسان در شغلشان برای درازمدت قرار گیرد. این موضوع،  روانشناسان شخصیت را در بیش از ۷۰ سال به خود مشغول کرده است (آلپورت و ادوبرت، ۱۹۳۶).

آلپورت و ادوبرت (۱۹۳۶) سعی کردند فهرستی را که گردآوری کرده بودند به نظم درآورند. آلپورت و ادوبرت چهار طبقه اصلی را شناسایی کردند:

1. اولین طبقه شامل گرایش‌های شخصیتی و کلی– شیوه‏های باثبات و پایدار سازگاری فرد با محیطش (مانند اجتماعی بودن، پرخاشگری و ترسویی) می‌شود.
2. دومین طبقه شامل حالات، خلق و فعالیت‏های زودگذر (مانند ترس ، شادی و سرافرازی) می‌شود.
3. سومین طبقه تا حد زیادی در برگیرنده قضاوت‏های ارزشی درباره رفتار و آبروی شخصی (مانند عالی – لایق تقدیر، عصبانی) می‌شود.
4. آخرین طبقه شامل ویژگی‏های جسمی– توانایی‏ها و استعدادها و سایر اصطلاحاتی که این معادله بیانگر آن است که جنبه‏های توصیفی شخصیت حاصل آثار متقابل محیط و فطرت آدمی بر یکدیگر است (کریمی،۱۳۷۴). آیزنک سهم عوامل زیستی و ارثی را در خصوصیات شخصیتی ۳/۲ عوامل محیطی می‏داند. البته آیزنک عقیده دارد آنچه از طریق توارث تعیین می‌شود آمادگی برای کاری با رفتاری در موقعیت خاصی است (فدایی دولت، ۱۳۸۹).

۲- ۲- ۱- ۲- مفهوم شخصیت، تعاریف و گستره آن

مفهوم شخصیت در روانشناسی یک مفهوم رایج و معمول و درعین‌حال پیچیده است. کاربرد عامیانه شخصیت به حد یک مفهوم مطلوب در دیدگاه فرد تنزل یافته است. در حالی که مفهوم علمی آن به طوری مورد مناقشه است که تمام تعاریف شخصیت سعی دارند نارسایی مفهوم آن را جبران کند(فدایی دولت، ۱۳۸۹). تنوع نظرات در حیطه شخصیت به حدی گسترده است که تعاریف بسیار زیادی از شخصیت ارائه شده است. هر انسان آمیزه‏ای از سه ویژگی نوعی،  فرهنگی و فردی را در خود دارد و مجموعاّ کلیت منحصربه‌فردی را تشکیل می‏دهد که مورد توجه و امعان نظر روانشناسی شخصیت است. کلیت مفهوم و به همین لحاظ پیچیدگی آن،  موجب شده است که واژه شخصیت به شیوه‏های مختلفی تعریف شود. آلپورت دراین‌باره به گردآوری و ذکر پنجاه تعریف متفاوت پرداخته است. این تفاوت‏ها طبعاً به اصل موضوع شخصیت مربوط نیست بلکه به مفهومی ارتباط دارد که از آن ساخته‏اند. برخی به جنبه‏های بیوشیمیایی و فیزیولوژیکی شخصیت، برخی به عکس‌العمل‌های رفتاری و رفتارهای مشهود برخی به فرآیندهای ناهشیار رفتار آدمی و برخی به ارتباط‏های متقابل افراد با یکدیگر و نقش‏هایی که در جامعه بازی می‏کنند توجه نموده و شخصیت را بر همان مبنا تعریف کرده‏اند. بنابراین دامنه تعاریف از فرآیند درونی ارگانیسم تا رفتارهای مشهود ناشی از تعامل افراد در نوسان است. اما شخصیت در مفهوم کلی خود باید شامل،  قواعد مربوط به کنش‏های منحصربه‌فرد افراد و قواعد مشترک بین آن‌ها، جنبه‏های پایدار و تغییر‏ناپذیر کنش انسان و جنبه ناپایدار و تغییرپذیر آن، جنبه شناختی(فرایند‏های تفکر)، جنبه‏های عاطفی(هیجانات) و جنبه‌های رفتاری فرد باشد. همین امر موجب می‌شود که ارائه تعریف جامعی که مورد توافق همه اندیشمندان در زمینه روانشناسی شخصیت باشد غیرممکن می‌شود (فدایی دولت، ۱۳۸۹).

موضوع شخصیت به بیانی بسیار ساده،  همان انسان واقعی است با همان وضعی که در خیابان،  یا در کار یا هنگام فراغت دارد. پس،  از نظر ما شخصیت یک کلیت روان‌شناختی است که انسان خاصی را مشخص می‏سازد. در نتیجه یک مفهوم انتزاعی نیست بلکه تجلی همین موجود زنده‌ای است که ما او را از بیرون می‏نگریم و از درون او را حس می‏کنیم. نگرش و حس کردنی که در مورد افراد متفاوت است پس روانشناسی در بحث شخصیت همواره تفاوت‌های فردی را مد نظر دارد و هدف آن تعریف هرچه صحیح‏تر این تفاوت‏ها و تعیین آن‌هاست. وقتی مفهوم شخصیت به معنای وسیع مورد نظر باشد،  طبعاً مفاهیم خوی،  مزاج و استعداد را که مبیین سه جنبه خاص هستند را در بر می‏گیرد. اصولاّ درباره هر عملی می‏توان از خود،  سه سؤال کرد. با آن که ممکن است هر یک از این سؤال‏ها نسبت به سؤال‏های دیگر از اهمیت بیشتری برخوردار باشد.

می‌توان به ابزارها یا مکانیزم هایی که در یک عمل به کار می‌افتند دست یافت . می‌توان نسبت به طرز گسترش آن عمل و جنبه نیرو دهی آن، پویایی صوری آن، سرعت، نظم و شدت آن توجه داشت بالاخره می‌توان درباره معنای آن عمل از جهت مبنایی که دارد یا هدفی که دنبال می‏کند از خود سؤال کرد (مای لی^[۴]،  ۱۹۹۳).

پس به این نحو می‌توان درباره سؤال اول با اصطلاح یا لفظ استعداد،  درباره سؤال دوم با اصطلاح یا لفظ مزاج و درباره سؤال سوم با کلمه انگیزش پاسخ داد (مای لی، ۱۹۹۳).

پیش از آنکه اصطلاح انگیزش رواج یابد هر چیزی را که در شخصیت به استعداد مربوط نبود و به مزاج تعلق نداشت، با لفظ خوی یا منش مشخص می‏کردند. افزون بر این،  همه با این نکته نسبتاّ موافق‌اند که قسمت مزاج، بنا بر تعریفی که درباره آن بیان شد، در حکم مطمئن‏ترین و ریشه‏دارتری زمینه‏های فطری است. در حالی که در مورد استعداد و بیشتر از آن در مورد انگیزش‏ها،  باید جایی برای تأثیر و نفوذ رویدادها به عبارت دیگر یادگیری قائل شد. درک مسأله شخصیت هدف نهایی و پیچیده‏ترین دستاورد روانشناسی است. هیچ آزمایشی در روانشناسی وجود ندارد که در شناساندن شخصیت سهیم نباشد،  تذکر این نکته هرگز به معنای جزئی پنداشتن زمینه‏های دیگر روانشناسی،  و بنا کردن شخصیت به منزله رشته رهنمود دهنده نیست بلکه در حکم برجسته ساختن این نکته است که هرکس به بررسی شخصیت می‏پردازد نباید، از دیگر قلمروهای روانشناسی ناآگاه باشد (مای لی، ۱۹۹۳).

[۱] Kylchz

[۲] Bamgartn

[۳] Allport & Advbrt

[۴] Mai Lee

………………………..

………………………….

…………………………..