پیشینه ومبانی نظری تحقیق رویکردهای عمده در فلسفه اخلاق

اخلاق حرفه ای

رویکردهای عمده در فلسفه اخلاق

در اینجا می­توان به بیان انواع رویکردهای مطرح در فلسفه­ی اخلاق که عبارت­اند­از:  رویکرد وظیفه­گرایی، رویکرد نتیجه­گرایی، سودگرایی( لذت­گرا)، رویکرد فضیلت­گرا، اشاره کرد.

رویکرد وظیفه­گرایی

واژه وظیفه­گرایی^[۱] را نخستین بار، جرمی بنتام^[۲] در کتاب وظیفه­گرایی یا علم اخلاق، مطرح کرد. واژه انگلیسی  Deontologismترکیبی است از Deontoبه معنی «تکلیف» و «وظیفه» و Logos به معنای «شناخت» (موحدی، ۱۳۸۹: ۱۶۵). نظریات مربوط به وظیفه­گرایی نظریاتی­اند که بدون توجه به نتایج افعال، آن­ها را ذاتاً خوب یا بد می­دانند. موضوعی که در این دسته از نظریه­های اخلاقی تأکید می­شود این است که همه ما وظایفی را بر عهده‌داریم که شامل اعمالی است که باید انجام دهیم و یا نباید انجام دهیم. این اعمال صرف‌نظر از پیامدی که دارند، بر عهده ما هستند. (فرانکنا، ۱۳۸۵ : ۴۷-۴۶ ). وظیفه­گرایی، مانند نتیجه گرایی، به دوشاخه وظیفه­گرایی عمل نگر و وظیفه­گرایی­ قاعده نگر تقسیم می­شود. در اکثر متون و مباحث اگر از وظیفه­گرایی به‌طور عام سخنی گفته می­شود، عمدتاً وظیفه­گرایی قاعده نگر مراد است و حاکی از این می­باشد که اگر وظیفه را همواره قاعده­اي مشخص و تعیین کند، ارجح است از اینکه افراد بدون هیچ قواعد و مقرراتی به وظایفی که تشخیص می­دهند، عمل کنند و باعث به وجود آمدن تعارض میان وظایف شوند. ازجملۀ وظیفه­گرایان عمل­نگر می­توان به ریچارد پرایس ^[۳]و ایچ. اي. پریچارد^[۴] و ازجمله نظریات وظیفه­گرایانۀ قاعده­نگر می­توان به نظریه امر الهی، نظریه اخلاقی کانت و نظریات اخلاقی دبلیو. ديوید. رأس^[۵] اشاره کرد. دراخلاق هنجاري، نظریات وظیفه­گرایانه در مقابل نظریات نتیجه­گرایانه قرار می­گیرند. درحالی­که نتیجه­گرایی، اعمال درست را بر اساس نتایج خیر مشخّص و معین می­کند، وظیفه­گرایی مدعی است که اگرچه نمی­توان از نتایج و پیامدهاي اعمال صرف‌نظر، اما ویژگی­هاي مهم دیگري نیز وجود دارند که تعیین‌کننده درستی و نادرستی اعمال می­باشند. در وظیفه­گرایی، ملاك سنجش افعال اخلاقی، وظیفه است.

۲-۱-۲-۲-  رویکرد نتیجه­گرایی

در سال ۱۹۵۸ در مقاله­ای تحت عنوان «فلسفه­ی اخلاق جدید»، نخستین بار انسکم^[۶]، واژه”Consequentialism”را که به معنی نتیجه­گرایی^[۷] است در اشاره به نظریاتی که به نتایج و پیامدهاي اعمال اشخاص نظر دارند، به کار برد. این نظریه به شکلی که اَنسکم آن را معرفی کرد،کاملاً با نظریه­ی اخلاقی سودگرایی پیوند خورد؛ به همین دلیل، اکثر اوقات این دو نظریه با هم تلفیق می­شوند و به‌جای هم به کار می­روند. اما نباید از نظر دور داشت که سودگرایی،گونه­اي خاص از نظریات نتیجه­گرایی است و زیرمجموعه آن قرا می­گیرد (موحدی، ۱۳۸۹: ۱۵۷).

نتیجه گرایی با این عقیده آغاز می­شود که ارزش­هایی وجود دارند که مقدم بر اخلاق هستند؛ حتی اگر هیچ درستی و نادرستی اخلاقی وجود نداشته باشد، همواره بعضی چیزها خوب و بعضی چیزها بد خواهند بود. در این دسته از نظریات، کیفیت یا ارزش اخلاقی اعمال، اشخاص و منش­ها، وابسته به ارزش غیراخلاقی نسبی آن چیزي است که به وجود می­آورند و یا به دنبال ایجادش هستند. نتیجه گرایی وصف آن دسته از نظریات اخلاقی است که بنابر آن‌ها، نتایج هر عمل تعیین‌کننده درستی و اعتبار هر حکم اخلاقی درباره آن عمل است. با این حساب، عملی اخلاقاً درست است که نتایج خوب به بار آورد؛ ازاین‌رو در نتیجه گرایی، توجه به نتیجه و پیامد عمل بر خود عمل رجحان دارد و در هر عمل، یک ویژگی مصحح اساسی و نهایی در کار است: ارزش غیراخلاقی نسبی پیامد آن. این گروه ازنظریات، برای تعیین خوب یا بد بودن عملی، نتایج آن فعل را معیار قرار می­دهند. (فرانکنا،۱۳۸۵: ۵۲ ).

فایده باوری با نقد­های جدی مواجه شده است، ازجمله­ آن­که به سادگی نمی‌توان به نتایج افعال پی برد و این نظریه اخلاقی جایی برای انگیزه و نیّت در نظر نگرفته است.

شاید ذکر این نکته خالی از فایده نباشد که همان­طور که گفتیم، در نتیجه گرایی، درستی و نادرستی یک عمل بر اساس نتایج آن عمل سنجیده می‌شود، یعنی پس از انجام یک عمل، بر اساس خوبی یا بدي نتایج آن عمل است که رأي به‌درستی و نادرستی آن می­دهیم. اما قبل از انجام عمل، فاعل تا آنجا که ممکن است نتایج آن را حدس می­زند و در صورتی که نتایج به نفع او یا اکثریت باشند به انجام عمل مبادرت می­ورزد .اما نتایج حدس زده شده، گاهی متفاوت با نتایج واقعی­اي است که انجام عمل در پی خواهد داشت و معلوم نیست که کاملاً این همان باشند. زیرا اولاً در حدس زدن نتایج، هنوز عمل انجام‌نشده و نتایج حدس زده شدة آن، کاملاً درست و یقینی نیستند؛ و ثانیاً ممکن است ما در حدس زدن نتایج خود را بفریبیم و نتیجه را به گونه­اي که به نفع انجام یا ترك عمل است، حدس بزنیم. بنابراین صرفاً نتایج واقعی خود عمل، پس از انجام عمل است که می­توانند تعیین‌کننده درستی آن باشند.

۲-۱-۲-۳- رویکرد فضیلت­گرایی^[۸]

یکی دیگر از نظریه­های مطرح در فلسفه­ی اخلاق، اخلاق مبتنی بر فضیلت است. اخلاق فضیلت­گرا از مهم­ترین نظریه­های رقیب نتیجه­گرایی و وظیفه­گرایی است. این نظریه با مقاله کلاسیک خانم انسکومب با  عنوان فلسفه اخلاق جدید احیا شد. ریشه­های اخلاق فضیلت به یونان باستان برمی­گردد. و مهم­ترین کتاب فضیلت در آن دوره اخلاق نیکوماخوس ارسطوست. نظریه اخلاق فضیلت از آدمیان می‌خواهد پیوسته در پی آن نباشند که  فعل اخلاقی درست چیست، بلکه از آن­ها می­خواهد که حالت­های درونی خود را زیبا سازند، آن­گاه به‌طور طبیعی فعل زیبا از آنان سر خواهد زد. این حالت­های درونی زیبا همان فضایل­اند. فضیلت حالتی در منش یا شخصیت آدمی است که او را سوق می­دهد که اخلاقی رفتار کند (قراملکی و همکاران،۱۳۹۰: ۶۴-۶۶).

۲-۱-۲-۴-  رویکرد سودگرایی

از جمله رویکردهای دیگری که در این زمینه می­توان به آن اشاره کرد، رویکرد لذت­­گرایی یا سود­گرایی^[۹] می­باشد. سودگرایی اخلاقی نظریه­ای غایت­گرا در باب اخلاق هنجاری، به مجموعه­ای از نظرات گفته می­شود که غایت نهایی اخلاقی زیستن را خیر عمومی قرار داده و معیار درستی و نادرستی و باید و نباید اعمال را، اصل سود می­داند؛ اعمالی که موجب بیشترین مقدار خوشی (خوشبختی،خوبی و خیر) برای بیشترین تعداد افراد می­شوند، درست می­شمارد و اعمالی را که موجب کاهش خوشی و افزایش ناخوشی می­شوند، نادرست می­شمارد. به‌عبارت‌دیگر اصل سود معیار درستی و نادرستی را غلبه بیشتر خیر عمومی بر شر می­داند. سودگرایی مکتبی است که لذت را معیار اخلاق می­داند. این مکتب، زندگی بر وفق طبیعت را، ملاک خوب و بداخلاق می­داند. آن­چه، ملاک اساسی این مکتب است، آرامش روح و روان آدمی است که جز از طریق بی­تعلقی به امور دنیوی حاصل نمی­گردد. یکی از فلاسفه­ی تأثیرگذار در یونان باستان، اپیکور است، که دیدگاه لذت­گرایی یا سودگرایی را در اخلاق بنا کرد. در لذت­گرایی آن چیزی که لذت به بار می­آورد، خوب و چیزی که درد و رنج به بار می­آورد، نادرست است. سودگرایی یا مکتب اصالت لذت، در قرن­های هجدهم و نوزدهم، توسط جرمی بنتام، میل و مور به اوج خود رسید که با لذت­گرایی اپیکور متفاوت است. از نظر بنتام، طبیعت بشر تحت سیطره دو ارباب مطلق یعنی رنج و لذت قرار دارد به‌نحوی‌که رنج و لذت بر همه اقوال و افعال و افکار بشر تسلط دارند. او معتقد است که قانون و عقل، دو ابزاری هستند که ساختار لذت را مستحکم می­سازند میل لذت­ها را به دو دسته پست­تر و برتر تقسیم می­کند. او معتقد است که هر انسانی با مراجعه به خود درمی­یابد که لذت مطالعه، بسیار بیش از لذت خوردن و خواب است. ترجیح لذت­های روحی در برابر لذت­های جسمی، ازجمله تمایزات لذت­گرایی اپیکور با دیگر لذت­گرایان است. مکتب اپیکوری بدنام­ترین و کم­اثرترین مکتب فلسفی به شمار می­رود. آموزه­های اپیکوری که باعث بیشترین خصومت گردید عبارت بود از انکار مشیت الهی یعنی اظهار اینکه نفس فانی است و در خصوص فلسفه­ی اخلاق، این باور که لذت، خیر اعلی است. حتی در روزگاران باستان اپیکور متهم به لذت­گرایی بود. (میل و همکاران،۱۹۷۵به نقل از کرمی، ۱۳۷۸).

…………………………..

……………………….

………………………