پیشینه ومبانی نظری تحقیق کارکردهای اجرایی

کارکردهای اجرایی

کارکردهاي شناختي، محصول فرايندهاي پردازشي مغز است و شامل دو زير مجموعه است؛ يکي کارکردهاي مبتني بر قانون^[۱] که تفکر و عملکرد فرد را تنظيم  و کنترل مي­کند و تحت عنوان کارکردهاي اجرايي^[۲]  شناخته مي­شود و ديگري کارکردهاي غيرقانونمند^[۳] که به مبتنی بر هيجانات، امیال، شناخت اجتماعي و عوامل تأثيرگذار موقعيتي است (پاسینی^[۴] و همکاران، ۲۰۰۷). کارکردهای اجرايي، شامل انعطاف­پذيري شناختي و توانايي مديريت مؤلفه­هاي مداخله­گر در رفتارهاي هدف­گرا و پيش­بيني پيامدهاي ناشي از يک عملکرد است (آردیلا و سورلوف^[۵]، ۲۰۰۷).  كاركردهاي اجرايي، از جمله توانايي هايي هستند كه كودكان در آينده براي يادگيري هاي مدرسه اي به آنها نيازمندند (كرك، گالاگر، آناستازیو و کولمان^[۶]، ۲۰۰۶) و بروندادهاي رفتار را تنظيم مي كنند و معمولاً شامل بازداري و كنترل محرك ها، حافظة كاري، انعطاف پذيري شناخت، برنامه ريزي و سازماندهي هستند (دنكلا^[۷]، ۱۹۹۶). به عبارت ديگر، كاركردهاي اجرايي مجموعه اي از تواناييهاي عالي، شامل خودگردانی، خودآغازگري، برنامه ريزی، انعطاف شناختي، حافظه كاري، سازماندهي، ادراك پويا از زمان، پيش بيني آينده و حل مسئله است كه در فعاليت هاي روزانه و تكاليف يادگيري به كودكان كمك مي کند (داوسون، ۲۰۰۴؛ علیزاده، ۱۳۸۴).

گروهی از محققین براي تبیین کارکردهاي اجرایی از مفهوم چگونگي و چرايي رفتارهاي انسان و گروهی دیگر این کارکردها را در دامنه هاي شناختي متفاوت، گروه­بندي مي­کنند که شامل برنامه­ريزي و سازماندهي رفتار، بازداري و مهار پاسخ، تداوم عملکرد، کاهش تسلط و توانايي شروع عملکرد است (آردیلا، ۲۰۰۸). مياک^[۸] و همکاران (۲۰۰۰) شواهدي مبني بر تقسيم کارکردهاي اجرايي به سه مؤلفه­ شناختي مشتمل بر مهار، انتقال و به روز رساني ارائه می دهد که اگر چه قابل تفکيک هستند، امّا در فرايند تنظيم و کنترل بسياري از عملکردها هر سه با هم ايفاي نقش مي­کند. از جمله مؤلفه­هاي ديگري که اين پژوهشگران معرفي کردند، برنامه­ريزي، تصميم­گيري و حل مسأله است. يک تقسيم ­بندي ديگر کارکردهاي اجرايي به دامنه­­هاي اصلي، شامل پنج مؤلفه ي مهار فوري پاسخ، برنامه ريزي، انعطاف­پذيري شناختي، انتقال توجه و حافظه­ي کاري است (دنیلسون، لوسی، رانبرگ و نیلسون^[۹]، ۲۰۱۰).

۲-۲- اجزای کارکردهای اجرایی

توانایی سرکوب کردن محرک ها یا تکانه های نامربوط و مزاحم، یک کارکرد اجرایی بنیادی است که برای فرایند تفکر بهنجار و در نهایت برای زندگی موفق ضروری است (گاروان، راس و استین^[۱۰]، ۱۹۹۹). تعدادي از ویژگیهاي مهم ذهن انسان تحت عنوان «کنترل اجرایی^[۱۱]» یا «کارکردهاي اجرایی^[۱۲]» نام گذاري شده اند. کارکردهاي اجرایی شامل این موارد هستند: توانایی شروع، کنترل یا متوقف کردن فعالیت، انعطاف پذیري در اطلاعات، استنباط منطقی^[۱۳]، تفکر انتزاعی^[۱۴]، پاسخ به اطلاعات و موقعیت هاي جدید، توالی اطلاعات و رفتار درست در روش هدفمند (ریگر^[۱۵]، ۲۰۰۰)؛ برنامه ریزی حافظه کاری، بازداري پاسخ، تفکر انتزاعی و کنترل توجه (بانون، گونسالوز، کروفت و بویس^[۱۶]، ۲۰۰۲)؛ انعطاف پذیري شناختی، ایجاد، حفظ و تغییر دادن آمایه هاي شناختی^[۱۷] براي پاسخ به تغییر در تقاضاهاي محیط، شکل دهی و آزمودن فرضیه، خودمهارگري، رفتار هدفمند، جلوگیري از واکنش خودکار پاسخ عادت شده (کاسمیدیس، بوزیکاس، زفیري و کاراواتوس^[۱۸]، ۲۰۰۶).

کنترل اجرایی در بیشتر حوزه هاي پژوهش های روانشناختی با استفاده از روشهاي متنوع مطالعه شده است. تحقیق بر روي کنترل اجرایی یک موضوع اصلی در روانشناسی شناختی، علوم عصب شناختی، مطالعات رشد در گستره زندگی، آسیب شناسی روانی و مطالعه تفاوت های فردی است (لوگان^[۱۹]، ۲۰۰۳). اگرچه وظيفه اصلي و اوليه كاركردهاي اجرايي را مشاركت در كنترل شناختي دانسته اند و آن را بيشتر در حيطه عمومي كاركرد شناختي مطالعه كرده اند، ولي تأكيد مي شود كه كاركردهاي اجرايي دربردارنده مؤلفه ها يا خرده كاركردهايي نيز هستند، مانند حافظه كاري، بازداری پاسخ، برنامه ريزي و غیره. اين خرده كاركردها در جهت رفتار خودفرمان و حل مسئله با يكديگر همكاري مي كنند و به نوعي هماهنگ با نظريه ذهن^[۲۰] عمل مي كنند تا از اين رهگذر بتواند رفتار هدفمند ايجاد كنند و معناي نهادها و واژه ها را بفهمند (گیتس^[۲۱]، ۲۰۰۹).

۱-۲-۲- حافظه کاری

حافظه ی مفهوم پیچیده، مبهم و گسترده ای است که بر تمام رفتارهای فردی و اجتماعی تأثیر می گذارد؛ به طوری که هیچ رفتاری بدون تأثیر گرفتن از آن متصور نیست. به عبارت دیگر، حافظه مفهومی است که برای ذخیره کردن و کدگذاری اطلاعات، فکرکردن، استدلال کردن، تحلیل کردن، سازمان دهی کردن، ارزیابی کردن، بازیابی کردن و سایر فعالیت های شناختی و فراشناختی ضروری است (سعادتی، کیامنش، کدیور و حمیدی، ۱۳۸۹). به نظر مایر^[۲۲] (۲۰۰۷؛ به نقل از سعادتی، کیامنش، کدیور و حمیدی، ۱۳۸۹)، حافظه فرايندي ذهني و شامل توانايي ذخیره و رمزگرداني (در حال)؛ بازخواني و یادآوری (در آينده) و پردازش (در حال و آینده) موضوع هاست. به عبارت ديگر، سازه ی حافظه در حوزۀ مطالعات روان شناختي به اين امر مي پردازد که موضوع های مختلف و متنوع چگونه در حافظه ذخیره، ثبت وسازمان دهي مي شوند و پردازش های ذهنی دخیل در بازیابی و فراموشی کدام اند.

بسیاری از پژوهش ها (ریپو و بدلی^[۲۳]، ۲۰۰۶؛ انگل^[۲۴] و همکاران، ۲۰۰۸؛ سوانسون و اوکونور^[۲۵]، ۲۰۰۹) نیز حافظه را به صورت کلی، توانایی ذخیره سازی و دستکاری و پردازش اطلاعات و تجارب (موقت و دائمی) و استفاده کردن از آن ها در تعاملات بعدی با محیط دانسته و آن را شامل فرایندهای کسب، ضبط، رمزگردانی، ذخیره و بازیابی اطلاعات می دانند. به همین دلیل حافظه در سیستم شناختی انسان یک توانایی مرکزی و در بررسی فرایندهای حافظه و یافتن متغیرهای متعدد تأثیرگذار بر آن، به منظور کمک به دانش آموزان برای رسیدن به موفقیت و پیشرفت تحصیلی انجام می شود، یکی از اصلی ترین اهداف عینی آموزش و پرورش محسوب می شود.

در طول تاریخ روانشناسی، در حوزه ی حافظه مدل های های اثرگذار بسیاری ارائه شده که مهم ترین آن ها مدل سه وجهی اتکینسون و شفرین^[۲۶] است. (گترکول، آلووی و آدامز^[۲۷]، ۲۰۰۶). این رویکرد و رویکردهای مشابه اگر چه نقایصی (مثل عدم تمایز حافظه کاری و حافظه ی کوتاه مدت) دارند، امّا مفاهیم جدیدی به مدل های قدیمی اضافه کرده اند که مهم ترین آن ها حافظه ی کاری است. طراح این مدل که در دو دهه ی ۸۰ و ۹۰ به اوج شهرت رسید و تحقیقات بسیاری را به خود اختصاص داد، بدلی (۱۹۷۴) است. بر اساس بدلی و هیچ^[۲۸] (۱۹۷۴؛ به نقل از پاسالونگی و سیگل^[۲۹]، ۲۰۰۴)، حافظه کاری ذخیره سازی موقتی اطلاعات را انجام می دهد و در عین حال هم زمان به پردازش و دست کاری فعال اطلاعات و تکالیف پیچیده ی شناختی، مانند خواندن، درک مطلب، فهمیدن، استدلال کردن و یادگیری می پردازد .

حافظۀ کاری چهار مؤلفه دارد که عبارت اند از: ۱- حلقه ی واج شناختي یا حلقة آواشناختی که به ذخیره ی کوتاه مدت و نگهداري موقت اطلاعات کلامي يا اطلاعات وابسته به گفتار و اصوات زبان می پردازد. ۲- صفحه ی ثبت اطلاعات ديداری فضايي که اطلاعات را در طول دوره هاي كوتاه و موقت زمانی در خود ذخيره كرده و امكان دست كاري و پردازش آنها را به طور همزمان فراهم می آورد. ۳- مجري مرکزي که يک نظام توجهي و هشيار است و علاوه بر نظم دهي و بازيابي اطلاعاتي که وارد حافظه ی کاری و حافظه ی درازمدت شده اند، وظيفه ی کنترل، نظارت و هماهنگي ورودي و خروجي اطلاعات را در رابطه با دو زير نظام ديگر، يعني حلقه ی واج شناختي و صفحه ی ثبت اطلاعات ديداري- فضايي بر عهده دارد. ۴- انباره ی رويدادي^[۳۰] سه مؤلفه ی جدیدی است که در سال های اخیر به وسیلۀ بدلی (۲۰۰۰) به سه مؤلفه ی قبلی افزوده شده است. وظیفه ی این مؤلفه ذخيره ی اطلاعات چند وجهي و ميانجی گری بین حافظه ی کاری و حافظه بلند مدت است.

دو مؤلفه بازنمایی صوتی و ذخیره سازی موقت اطلاعات، از مؤلفه های بسیار مؤثر، اساسی و بنیادین حافظه ی کاری و زیر بنای مهارت فرد در عملکرد خواندن محسوب می شوند؛ از این رو خواندن یکی از متغیرهای مهم و مرتبط با نظام حافظه است (گترکول وآلووی، ۲۰۰۸). خواننده هنگام مواجهه با یک واژه، نخست باید آن را با زنجیره ی صوتی آن رمزگشایی کرده و سپس اصوات را در انباره ی موقت خود نگهداری و برای خواندن با صدای بلند به شکل یک واژه ترکیب کند. این فرایند که حافظه ی کاری آن را انجام می دهد، به فرد امکان خواندن می دهد. از طرفی رمزگردانی و پردازش کارآمد واجی، آوایی و معنایی در سال های آغازین خواندن به خواننده ی مبتدی کمک می کند تا منابع شناختی کمتری را به ذخیره ی موقت اصوات حروف اختصاص دهد و تمرکز و توان شناختی خود را بیشتر صرف وظیفه ی دشوارتر، یعنی ترکیب اصوات  (برای شکل دهی به واژه)، کند (میسون^[۳۱]، ۲۰۰۴)…………………………….

…………………………….

…………………………..

[۱]– rule Base Functions

[۲]– executive Functions

[۳]– non Rule Base Functions

[۴]– Pasinni

[۵]– Ardila & Surloff

[۶]– Kirk, Gallagher, Anastasiow & Coleman

[۷]– Denckla

[۸]– Miyake

[۹]– Danielsson, Lucy, Ronnberg, Nilsson

[۱۰]– Garavan, Ross, & Stein

[۱۱]– executive control

[۱۲]– executive functions

[۱۳]– inference

[۱۴]– think abstractly

[۱۵]– Rieger

[۱۶]– Bannon, Gonsalvez, Croft, & Boyce

[۱۷]– cognitive sets

[۱۸]– Kosmidis, Bozikas, Zafiri, & Karavatos

[۱۹]– Logan

[۲۰]– theory of Mind

[۲۱]– Gates

[۲۲]– Myers

[۲۳]– Repove & Baddeley

[۲۴]– Engel

[۲۵]– Swanson & O’Connor

[۲۶]– Atkinson. & Shiffrin

[۲۷]– Gathercole, Alloway & Adams

[۲۸]– Hitch

[۲۹]– Pasalongi & Siegel

[۳۰]– Episodic buffer

[۳۱]– Meyson